Λυδία Ξυνογαλά: Οι 750 μεταλλικές πηγές της Ελλάδος (μια επανεξέταση)

Το έργο αυτό «πηγάζει» από παρατηρήσεις που έκανα κατά τη διάρκεια της διδακτορικής διατριβής μου στο ETH της Ζυρίχης, όπου μελετώ την ιστορία των λουτρικών συγκροτημάτων του 19ου και 20ου αιώνα σε όλη την Ελλάδα και τη δημιουργία μιας κουλτούρας θεραπείας γύρω από τους φυσικούς πόρους.

Συνειδητοποίησα ότι, πέρα από τα κτίρια, η αφθονία των πηγών –750 για την ακρίβεια, όπως καταγράφηκαν σε ένα βιβλίο που εκδόθηκε το 1938– είναι ελάχιστα γνωστή σήμερα. Επιπλέον, καθώς άρχισα να τις επισκέπτομαι, συνάντησα σκηνές εγκατάλειψης σε συνδυασμό με συζητήσεις με ενθουσιώδεις λουόμενους στα νερά τους. Σε πολλές από αυτές τις συναντήσεις μού αποκαλύφθηκε ο θετικός αντίκτυπος στην υγεία πολλών από τους επαναλαμβανόμενους επισκέπτες, μαζί με τη σημασία των πηγών στη δημιουργία μιας αίσθησης κοινότητας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, είτε με τη μορφή υπαίθριων λάκκων είτε με τη μορφή κτιριακών εγκαταστάσεων, οι χώροι που επισκέφθηκα βρίσκονταν σε αποκαρδιωτικές συνθήκες, με ελάχιστη ή καθόλου συντήρηση των υποδομών λουτροθεραπείας, και διαπίστωσα μια γενική έλλειψη φροντίδας από το κράτος και τους δήμους για το μέλλον τους.

Ενώ στη διατριβή μου ασχολήθηκα με τη συγγραφή μιας ιστορικής μελέτης, με αυτό το πρότζεκτ επεδίωξα να ασχοληθώ με το παρόν και το μέλλον αυτών των περιβαλλόντων, δομημένων και φυσικών. Το έργο «750 μεταλλικές πηγές της Ελλάδας» ξεκίνησε ως έργο τεκμηρίωσης. Δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη ως τέτοιο, αλλά με την υποστήριξη του Tailor-made Fellowship έχω επισκεφθεί 40. Έχουν απομείνει περίπου 710, οπότε πρόκειται για ένα μακρόπνοο έργο σε εξέλιξη.

Εκτός από την κυρίαρχη αδιαφορία που διαπίστωσα, ένα άλλο ζήτημα έπεσε στην αντίληψή μου: ορισμένες από τις τοποθεσίες των μεταλλικών πηγών βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με μια πιθανή μεταμόρφωση. Πολλές από τις πηγές είναι υπό τη διαχείριση του Ταμείου Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου (ΤΑΙΠΕΔ), με αποστολή «τη μεγιστοποίηση των εσόδων της Ελληνικής Δημοκρατίας μέσω της αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας», και έχουν περάσει από ή βρίσκονται επί του παρόντος σε διαδικασία υποβολής προσφορών. Όσες από τις πηγές πλειοδοτήθηκαν επιτυχώς θα μετατραπούν σε ιδιωτικοποιημένους χώρους ευεξίας. Λαμβάνοντας υπόψη την κριτική της Silvia Federici για τα αρνητικά κοινά (negative commons), αυτό που ισχύει εδώ είναι το ζήτημα των φυσικών πόρων ως κάτι που μπορούμε να «αρπάξουμε». Ιστορικά, οι πηγές και τα λουτρά ήταν χώροι για όλους, και αυτό αλλάζει.

Τον Μάιο παρουσίασα λουτρικές ιστορίες στο Onassis AiR Open Day, μέσα από διηγήσεις και καρτ ποστάλ με τις τοποθεσίες των λουτρών. Εναλλάσσοντας παλιές και νέες καρτ ποστάλ που δημιουργήθηκαν από φωτογραφίες των επισκέψεών μου, μοιράστηκα αφηγήσεις ταξιδιών, συναντήσεις στα λουτρά, ιδέες, εκπλήξεις, ανακαλύψεις, ξεχασμένες ιστορίες και φανταστικά μέλλοντα. Ελπίζοντας να ασχοληθώ περαιτέρω με αυτά τα θέματα και να μεταφέρω τη συζήτηση στον φυσικό χώρο, στις τοποθεσίες των πηγών, το εγχείρημα πήρε μια ακόμη μορφή, την ίδρυση των «Φίλων των 750 μεταλλικών πηγών της Ελλάδας». Πρόκειται για μια διευρυνόμενη ένωση φίλων, καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων, συγγραφέων, μελετητών, σχεδιαστών, εκπαιδευτικών, αλλά κυρίως λουομένων. Οι Φίλοι και Φίλες των πηγών συγκεντρωνόμαστε στις λουτροπόλεις και, μέσα από τη διοργάνωση εργαστηρίων, στόχος μας είναι να συνομιλήσουμε με τους δήμους και να δημοσιεύσουμε κείμενα, να κάνουμε μπάνιο, να δημιουργήσουμε απρόσκλητα ιδιοτοπικά έργα τέχνης και εφήμερες αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις. Εστιάζουμε σε φανταστικά πιθανά μέλλοντα, μακριά από αφηγήσεις εκμετάλλευσης των πολυτελών λουτρών και γρήγορης τουριστικής κατανάλωσης. Μέσα από δράσεις και συζητήσεις, θέτουμε ερωτήματα. Θα θέλαμε οι πηγές και τα λουτρά να παραμείνουν προσβάσιμα ως χώροι φροντίδας για όλους, όλες και όλα.

Μέσω της υποστήριξης του Onasssis AiR, πραγματοποιήθηκαν δύο δράσεις το καλοκαίρι του 2023. (Μια τρίτη είχε προγραμματιστεί στο Λουτράκι μετά από πρόσκληση του Loutraki Festival, αλλά αναβλήθηκε λόγω των καταστροφικών πυρκαγιών στην περιοχή και θα πραγματοποιηθεί το 2024).

01: Καμένα Βούρλα, 18.06.2023

Η πρώτη δράση πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 2023 στη λουτρόπολη των Καμένων Βούρλων, όπου ανακηρύχθηκε ο μοναδικός πλειοδότης για τη σαρανταετή μίσθωση των πηγών, καθώς και των κρατικών λουτρικών εγκαταστάσεων «Ασκληπιός» και «Ιπποκράτης» μαζί με τα ιστορικά ξενοδοχεία «Ράδιον» και «Θρόνιον» του αρχιτέκτονα Γεράσιμου Μολφέση. Όλα τα κτίρια είναι κλειστά εδώ και δεκαετίες και ο πλειοδότης, μια ελληνική αλυσίδα πολυτελών ξενοδοχείων, θα τα ανακαινίσει με στόχο να τα μετατρέψει σε ένα «σύγχρονο κέντρο ευεξίας». Η προσφορά εγκρίθηκε από το ΤΑΙΠΕΔ και οι «Φίλοι των 750 μεταλλικών πηγών της Ελλάδας» αποφάσισαν να επισκεφτούν τον χώρο πριν αρχίσει η ανακαίνιση. Η μέρα ξεκίνησε με μπάνιο στα λουτρά και στη συνέχεια με λασποθεραπεία προσώπου και σώματος στα γειτονικά Ψωρονέρια. Στα Καμένα Βούρλα η σχεδιάστρια και μαγείρισσα Χριστίνα Κοτσιλέλου (Onassis AiR fellow) ετοίμασε ένα αναζωογονητικό τόνικ με σαμπούκο και ένα ιαματικό σνακ με γιαούρτι και κομπόστα από ροδοπέταλα. Ο εικαστικός Ορέστης Μαυρουδής (Onassis AiR fellow) αναστήλωσε την πεσμένη επιγραφή του ιστορικού ξενοδοχείου Ράδιον, που πήρε το όνομά του από το ραδόνιο που περιέχουν τα νερά της πηγής. Την αποκατέστησε με τη βοήθεια του Πάνου Δραγώνα, της Δήμητρας Κονδυλάτου και εμού και φώτισε συγκεκριμένα γράμματα για να φανεί το ADIO («αντίο» αλλά και «κενό» στα ελληνικά).

Η αρχιτέκτονας και φωτογράφος Σοφία Μπερδέλη έριξε φως σε μια ξεχασμένη εποχή: στο Υδροθεραπευτήριο «Ασκληπιός», κλειστό από το 1989. Για ένα βράδυ η ζοφερή μοναδική πηγή φωτός που παρείχε ο δήμος αντικαταστάθηκε από τη Σοφία για να αναδειχθούν οι αρχιτεκτονικές ιδιότητες του κτιρίου. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, ο φωτογράφος Tobias Wootton, με τον οποίο βρίσκομαι σε διαρκή συνεργασία γι’ αυτό το πρότζεκτ, συνέχισε τη φωτογραφική του σειρά για τις 750 ιαματικές πηγές και κατέγραψε όλες τις παρεμβάσεις των φίλων. Η καταγραφή περιλάμβανε τη φωτογράφηση του ADIO μαζί με τον Ορέστη Μαυρουδή από την κορυφή μιας ρόδας λούνα παρκ, καθώς και μια ταράτσα, τις καρτ ποστάλ και τέλος ένα αυτοκίνητο με αναμμένα φώτα για να καταγράψει τη δράση της Σοφίας Μπερδέλη.

02: Σουβάλα, Αίγινα, 24.07.23

Για τη δεύτερη δράση επισκεφτήκαμε το νησί της Αίγινας και φιλοξενηθήκαμε από το Vessel, το οποίο διευθύνει ο καλλιτέχνης και συγγραφέας James Bridle (συντονιστής του Onassis AiR για το 2020-21). Οι πηγές και το λουτρό της Σουβάλας βρίσκονται σε πολύ διαφορετική κατάσταση από τα Καμένα Βούρλα. Κλειστά για πάνω από δύο δεκαετίες, τα λουτρά κάποτε θεράπευαν χιλιάδες ασθενείς κάθε χρόνο. Η τελευταία γεωλογική έρευνα του 1983 δείχνει πως η πηγή των λουτρών αυτών είναι ενεργή. Μας είπαν ωστόσο ότι η πηγή έχει χαθεί. Η περιοχή έχει οικοδομηθεί σε μεγάλο βαθμό με τουριστικές υποδομές.

Πού είναι η πηγή; Ποιο είναι το μέλλον αυτών των λουτρών; Η συγκέντρωση στη Σουβάλα είχε ως στόχο να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα σε διάλογο με την κοινότητα της Αίγινας. Μαζί μας ήταν η Ρούλα Σαράντου, αντιδήμαρχος Αίγινας, και ο Ηλίας Γρυπαίος, πρόεδρος της Δημοτικής Κοινότητας Βαθέος, και το κτίριο των λουτρών άνοιξε για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια. Αν και δεν μπορούσαμε να εισέλθουμε για λόγους ασφαλείας (η δομή έχει υποστεί σοβαρές φθορές από την πολυετή εγκατάλειψη), οι πόρτες του ήταν ανοιχτές. Στην παραλία της Σουβάλας συγκεντρώθηκε πλήθος ντόπιων και επισκεπτών.

Πραγματοποίησα μια ομιλία (στα αγγλικά και στα ελληνικά) για την ιστορία της συγκεκριμένης πηγής και τις λουτρικές υποδομές της και, με τη βοήθεια του James Bridle, δημιούργησα μια εγκατάσταση στο θαλασσινό νερό. Το 1884 η ανάλυση των χημικών ιδιοτήτων των νερών της Σουβάλας έδειξε ότι υπήρχαν δύο πηγές. Κάθε μία μπορούσε να γεμίσει περίπου 53 κυβικά μέτρα νερού την ημέρα. Δεδομένου ότι αυτές οι πηγές δεν υπάρχουν πια, εγκατέστησα τον ιστορικό όγκο της μίας από αυτές. Το περίγραμμα έδειχνε τον όγκο μιας πισίνας που θα μπορούσε να γεμίσει σε μια μέρα από την ισχυρότερη πηγή. Παραπέμπει σε ένα περιβάλλον λουτρού που δεν υπάρχει πλέον, το οποίο θα μπορούσε να δημιουργήσει η πηγή.

Η Αγγελική Στενάκη, μια Αιγινήτισσα της οποίας ο πατέρας λειτουργούσε τα λουτρά για σαράντα χρόνια, μοιράστηκε προσωπικές αναμνήσεις και έδειξε πού βγαίνει η πηγή στο νερό της θάλασσας. Φίλοι έσκαψαν στο σημείο και πράγματι η πηγή αναβλύζει ακόμα. Η συζήτηση με τον δήμο θα συνεχιστεί καθώς μας προσκάλεσαν να επαναλάβουμε την εκδήλωση. Οι φίλοι πιέζουν να γίνει νέα μελέτη από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ).

Μαζί με φίλους και φίλες, το συγκεκριμένο πρότζεκτ θα συνεχιστεί με περισσότερες δράσεις και συνεργασίες στη νέα λουτρική σεζόν του 2024. Ενημερώσεις δημοσιεύονται εδώ.