Χριστίνα Κοτσιλέλου: Η τροφή σου να είναι το φάρμακό σου…

Η σύγχρονη παραγωγή τροφίμων, ο αυξανόμενος αριθμός των ασθενειών που σχετίζονται με τη διατροφή, όπως και η ζημιά που προξενούμε στο σώμα μας και στον πλανήτη μάς ωθούν να επιστρέψουμε σε φυσικές θεραπείες και ιαματικές μεθόδους γνωστές εδώ και χιλιάδες χρόνια. Οι ολιστικές θεραπευτικές πρακτικές, οι λαϊκές ιατρικές παραδόσεις (τα «γιατροσόφια», όπως τα αποκαλούμε στα ελληνικά) και οι γνώσεις των τοπικών κοινωνιών γύρω από τα βότανα αποτελούν φυσικούς τρόπους θεραπείας και φροντίδας, οι οποίοι μας επιτρέπουν να συνδεθούμε με τον τόπο, με την παράδοση και με το περιβάλλον.

Σε ό,τι αφορά ειδικότερα το θέμα της φροντίδας και των πρακτικών που σχετίζονται με αυτήν, θα εξετάσω τις θεραπευτικές ιδιότητες της τροφής –δηλαδή την τροφή ως φάρμακο σε φυσιολογικό (σωματικό), νοητικό και ψυχολογικό επίπεδο. Ακολουθώντας το περίφημο απόφθεγμα του Ιπποκράτη «[η] τροφή σου να είναι το φάρμακό σου και το φάρμακό σου να είναι η τροφή σου», θα μελετήσω την επανορθωτική δύναμη της διατροφής όχι μόνο για τη θεραπεία του σώματος, αλλά και για τη συντήρηση της ζωής σε όλες της τις εκφάνσεις.

Στόχος μου είναι να εξερευνήσω παραδοσιακές συνταγές και διατροφικές συνήθειες, οικιακές θεραπείες και είδη πρακτικής ιατρικής από διάφορα μέρη της Ελλάδας, οι οποίες σχετίζονται με θεραπευτικές τροφές όπως τα βότανα, τα φυτά και τα μπαχαρικά. Η έρευνα θα αναπτυχθεί μέσα από την περιήγηση σε διάφορες τοποθεσίες ανά την Ελλάδα και από τις συναντήσεις με πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους –μάγειρες, ειδήμονες της βοτανικής, (τροφο)συλλέκτες, αγρότες και καλλιεργητές που θα είναι πρόθυμοι να μοιραστούν τις γνώσεις και την πρακτική τους.

Στο τέλος της διαδικασίας ευελπιστώ να συγκεντρώσω όλες αυτές τις πληροφορίες –συνταγές, μυστικά παρασκευάσματα, ιστορίες και έμπρακτες χειρονομίες φροντίδας– σε μια ειδική έκδοση.

Είναι η αρχή του καλοκαιριού, έχει ήλιο εδώ αλλά όχι τόσο καυτή ζέστη όσο στην Αθήνα. Είναι αρκετά ζεστά για να περιπλανηθείς με κοντομάνικο, αλλά έχεις την αίσθηση ότι τα βράδια θα είναι δροσερά κι ευχάριστα.

Οι πρώτες μου εντυπώσεις είναι καλύτερες από τις αναμενόμενες! Απολαμβάνω την απέραντη ομορφιά του τόπου: τα χρώματα, τους ήχους και τις μυρωδιές της πλούσιας φύσης, ενός μέρους που φημολογείται ότι έχει τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα φυτών και βοτάνων στην Ελλάδα. Βγάζω το τηλέφωνό μου και αρχίζω να χρησιμοποιώ μια εφαρμογή αναγνώρισης φυτών: τα περισσότερα δείγματα που σκανάρω είναι χρήσιμα για την υγεία.

«Εδώ είμαστε», σκέφτομαι καθώς ενθουσιάζομαι και ανυπομονώ για την περιπέτεια που αρχίζει τώρα.

Επιστρέφοντας στις αρχές Μαΐου, όταν ξεκίνησα το Onassis AiR Tailor-made Fellowship, η αρχική μου πρόταση ήταν να ερευνήσω τις θεραπευτικές ιδιότητες των βοτάνων και των φυτών. Να ψάξω για ιστορίες και γνώσεις σχετικά με τις θεραπευτικές δυνατότητες της τροφής – της τροφής ως φαρμάκου σε σωματικό, νοητικό και ψυχολογικό επίπεδο. Ήλπιζα να εξερευνήσω αυτές τις ιδιότητες μέσα από την προφορική ιστορία: τις αφηγήσεις των ειδικών στα βότανα, των τροφοσυλλεκτών, των μαγείρων, των αγροτών και των καλλιεργητών.

Είχα ήδη συνεργαστεί με δύο βοτανολόγους που είχαν την καλοσύνη να μοιραστούν τις γνώσεις τους και είχα οργανώσει μαζί τους δύο εργαστήρια, ένα στην Κέρκυρα και ένα στην Αθήνα. Στην Κέρκυρα συγκεντρωθήκαμε στο αγρόκτημα του Δρ Καββαδία, έναν πιστοποιημένο βιολογικό ελαιώνα, άφθονο σε άγρια φυτά και βότανα, όπου ξεκινήσαμε έναν περίπατο για συλλογή τροφής υπό την καθοδήγηση της βοτανολόγου Ελένης Χριστοφοράτου. Αναγνωρίσαμε χόρτα και βότανα, μάθαμε για τις φαρμακευτικές και μαγειρικές τους ιδιότητες και στη συνέχεια τα χρησιμοποιήσαμε για να μαγειρέψουμε ένα νόστιμο βραδινό γεύμα.

Στην Αθήνα, στο πλαίσιο της προσφοράς μου προς τους/τις συμμετέχοντες/ουσες του Onassis AiR, οργάνωσα έναν περίπατο αναγνώρισης φυτών στον Εθνικό Κήπο με τη βοτανολόγο Μαρία Χριστοδούλου. Ακολουθώντας τη Μαρία, εξερευνήσαμε επίσης τις ιστορίες και τους μυριάδες τρόπους με τους οποίους η φυτική ιατρική ήταν συνυφασμένη με την αρχαία ζωή στην Ελλάδα.

Αργότερα, όταν επιστρέψαμε στο κτίριο του Ιδρύματος Ωνάση, είχαμε την ευκαιρία να αποστάξουμε και να παράγουμε ένα αρωματοθεραπευτικό έλαιο από μια επιλογή φυτών από τον Εθνικό Κήπο υπό την καθοδήγηση της καλλιτέχνιδας και βιοχημικού Λαμπριλένας Κωνσταντέλου, προσκεκλημένης της συμμετέχουσας του Onassis AiR Bryony Dunne.

Όλα τα άτομα που αναφέρθηκαν παραπάνω έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μύησή μου στον κόσμο των βοτάνων και ήμουν πολύ τυχερή που πήρα μια γεύση από τη δουλειά τους και έμαθα από τις γνώσεις και την εμπειρία τους.

Η έρευνα πεδίου ήταν πάντα στα σχέδιά μου για αυτό το έργο και τελικά επέλεξα την περιοχή της Ηπείρου, και συγκεκριμένα το Ζαγόρι, ως ένα μέρος πολύ πλούσιο σε βότανα και ως τον τόπο γέννησης μερικών από τους πρώτους πρακτικούς γιατρούς στην Ελλάδα. Οι ιστορίες και η πρακτική τους έγιναν το επίκεντρο της έρευνάς μου για αυτό το δεύτερο μέρος του residency.

Οι «βικογιατροί» ή «κομπογιαννίτες» (τα διάφορα ονόματά τους είχαν διαφορετική σημασία) ήταν οι πρακτικοί γιατροί που μάζευαν φυτά και βότανα από το φαράγγι του Βίκου, μια μεγάλη περιοχή που διασχίζει τα χωριά της Ηπείρου και είναι πλούσια σε φαρμακευτική χλωρίδα.

Σύμφωνα με την τοπική ιστορία, ήδη από τα τέλη του 16ου αιώνα οι γιατροί αυτοί μάζευαν βότανα από το φαράγγι του Βίκου και τα φύλαγαν σε μεγάλα μαντήλια δεμένα με κόμπο. Πήγαιναν παντού έφιπποι, φορούσαν μαύρα μάλλινα πανωφόρια και έδεναν τα μακριά τους μαλλιά με πράσινη κορδέλα. Στο χέρι τους κρεμόταν πάντοτε ένα ματσούκι, ένα καμτσίκι. Γι’ αυτό τους αποκαλούσαν επίσης «ματσουκάδες» ή «ματσουκάριδες».

Χορηγούσαν τα βότανα στους ασθενείς και αντιμετώπιζαν μικροτραυματισμούς και ασθένειες, αλλά και σοβαρές επεμβάσεις, όπως αφαιρέσεις σπλήνας, τις οποίες κρεμούσαν στα ρούχα τους ως παράσημα ή απόδειξη των σπουδαίων ιατρικών τους ικανοτήτων.

Αυτοδίδακτοι και με γνώσεις που περνούσαν από γενιά σε γενιά, οι γιατροί αυτοί είχαν εκτεταμένες φυτικές γνώσεις που βασίζονταν στην παρατήρηση της φύσης, τόσο της χλωρίδας όσο και της πανίδας, αλλά και στις αρχαίες παραδόσεις της ιατρικής. Ήξεραν πού να συλλέξουν συγκεκριμένα βότανα, πώς να τα μεταχειριστούν (να τα αποξηράνουν ή να φτιάχνουν βάμματα από τα δείγματα), ποια μέρη τους να χρησιμοποιήσουν και ποια συγκεκριμένα δείγματα ήταν τα κατάλληλα για κάθε πάθηση.

Παρόλο που οι πρακτικές τους αποδείχθηκαν ανεκτίμητες, ιδίως σε δύσκολους καιρούς, η φήμη τους ζημιώθηκε και αμφισβητήθηκε κατά καιρούς, επειδή υπήρξαν ορισμένες περιπτώσεις εξαπάτησης μεταξύ τους.

Βρήκα την ιστορία τους συναρπαστική και άρχισα αμέσως να ψάχνω για περισσότερες πληροφορίες στο διαδίκτυο και στις βιβλιοθήκες της Αθήνας. Με έκπληξη διαπίστωσα ότι δεν υπάρχει καμία επίσημη βιβλιογραφία γι' αυτούς, εκτός από κάποια άρθρα σε παλιά τεύχη τοπικών περιοδικών, μερικές φοιτητικές διατριβές που ασχολούνται με το έργο τους και ορισμένα πιο λεπτομερή άρθρα από καθηγητές βιολογίας/τοξικολογίας.

Σκέφτηκα ότι ο μόνος τρόπος για να πάρω περισσότερες πληροφορίες θα ήταν να επισκεφθώ η ίδια τον τόπο και να προσπαθήσω να συναντήσω όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους που θα μπορούσαν να μοιραστούν τις γνώσεις και τις ιστορίες τους. Εξ ου και το ταξίδι στο Ζαγόρι και η πλήρης εμβύθισή μου στην ομορφιά της χλωρίδας του Βίκου για μια εβδομάδα.

Ξεκίνησα ερχόμενη σε επαφή με ένα πολιτιστικό κέντρο και μια βιβλιοθήκη (Επέκεινα Χώρα) στο χωριό Άνω Βίτσα. Ο διευθυντής κ. Νίκος Γιάννης μού έδωσε έναν κατάλογο με επαφές, ανθρώπους που ζουν στην περιοχή και θα μπορούσαν να δώσουν κάποιες πληροφορίες. Άρχισα να επικοινωνώ μαζί τους και με ευχάριστη έκπληξη διαπίστωσα ότι όλοι ήθελαν με χαρά να με βοηθήσουν. Ανακάλυψα μια δεμένη κοινότητα ανθρώπων που νοιάζονται για το περιβάλλον τους, την ιστορία του, ακόμα και για επισκέπτριες όπως εγώ.

Ο χρόνος που περάσαμε στο Ζαγόρι περιλάμβανε καθημερινούς περιπάτους στο φαράγγι του Βίκου, στα μονοπάτια των βοτάνων και στις πλούσιες διαδρομές μεταξύ των χωριών, αλλά κυρίως συναντήσεις και συζητήσεις με τους ντόπιους, οι οποίοι μοιράζονταν κάθε πληροφορία που είχαν για τους πρακτικούς γιατρούς της περιοχής και τη σχέση τους με τα βότανα.

Στο χωριό Κουκούλι επισκέφθηκα το μικρό μουσείο βοτάνων του Λαζαρίδη, όπου η κ. Ειρήνη μοιράστηκε την ιστορία του ιδρυτή του μουσείου.

Ο Λαζαρίδης ήταν ο δάσκαλος του σχολείου του χωριού, ο οποίος άρχισε να εντοπίζει και να μελετά όλα τα φαρμακευτικά βότανα της περιοχής. Το μουσείο διαθέτει μια εντυπωσιακή συλλογή από τοπικά δείγματα αποξηραμένων βοτάνων που συνέλεξε ο ίδιος, φωτογραφίες από τις εξορμήσεις του για συλλογή βοτάνων, μερικά από τα εργαλεία που χρησιμοποιούσε, καθώς και μια επιλογή από άρθρα του τοπικού τύπου που αποδείχθηκαν πολύ χρήσιμα.

Στο χωριό Καπέσοβο ο κ. Θουκυδίδης Παπαγεωργίου, συγγενής του Λαζαρίδη και οικοδεσπότης μου στο ξενοδοχείο που έμεινα για λίγες μέρες, μοιράστηκε πολλές πληροφορίες για τους πρακτικούς γιατρούς και, κυρίως, την εμπειρία του από την καλλιέργεια της τοπικής γης και τη ζωή στην περιοχή του Ζαγορίου. Το βιβλίο του για το πώς μεγάλωσε στο χωριό αποδείχθηκε πολύτιμο ανάγνωσμα για την κατανόηση της ζωής στην περιοχή και της σχέσης των ντόπιων με τη γη.

Μπορώ να συνεχίσω με πολλές ακόμα ιστορίες: στιγμές που πέρασα μοιραζόμενη φαγητά και ποτά με τους ντόπιους, μαγειρεύοντας κομπόστα τριαντάφυλλου με τη Γιάννα, συλλέγοντας άγρια μανιτάρια, περπατώντας τα απότομα πέτρινα σκαλοπάτια του Βραδέτου, επισκεπτόμενη τα σπίτια των Σαρακατσάνων νομάδων, θαυμάζοντας τις μωβ ίριδες κατά μήκος του φαραγγιού και νιώθοντας τυχερή που ανακάλυψα μια φιλόξενη γη και τους ανθρώπους της.

Η ευκαιρία να επισκεφθώ την περιοχή και να ξεκινήσω αυτή την έρευνα σε πρακτική βάση, συλλέγοντας δεδομένα και πληροφορίες από πρώτο χέρι, αποδείχθηκε πολύτιμη. Στην αναζήτησή μου για τις πρακτικές φροντίδας και τη βοτανοθεραπεία, οι ιστορίες των πρακτικών γιατρών του Βίκου αποτέλεσαν μια σπουδαία ανακάλυψη. Στα λίγα χειρόγραφά τους που βρέθηκαν με συνταγές, ανακάλυψα απλές θεραπείες και άλλες πιο περίπλοκες, με δυσεύρετα υλικά και κάτι από μαγεία!

Οι μέθοδοι αυτών των γιατρών και οι ιστορίες για το πώς τους αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι στο παρελθόν ήταν μια ακόμη απόδειξη του πώς η κοινωνία αντιλαμβάνεται την «εναλλακτική» ιατρική ακόμη και στη σύγχρονη εποχή.

Αυτό το πρότζεκτ για μένα μόλις ξεκίνησε και ελπίζω ότι θα συνεχιστεί στο εγγύς μέλλον με σχέδια για μια έκδοση και ένα σύντομο ντοκιμαντέρ.