Πάκυ Βλασσοπούλου: Περιπλανώμενες γραμμές - Ιστορίες για την τρέλα

Το “Wandering Lines: Stories on Madness” είναι μια έρευνα σχετικά με την ιστορία της τρέλας και της ιδρυματοποίησής της, με γνώμονα μια προσωπική ιστορία και την ανάγκη να μιλήσουμε ανοιχτά για την ψυχική υγεία σε μεταπανδημικές εποχές burnout στον ύστερο καπιταλισμό. Ο τίτλος παραπέμπει στο έργο του Fernand Deligny (1913-1996), εκπαιδευτικού, συγγραφέα και σκηνοθέτη, που συχνά συνδέεται με το αντιψυχιατρικό κίνημα. Ήταν αντίθετος με τα ιδρύματα κάθε είδους και ξεκίνησε μια σειρά από συλλογικά προγράμματα φιλοξενίας, όπου ανέπτυξε πρωτοποριακές μεθόδους εργασίας και διαβίωσης με άτομα με αυτισμό και άλλες αναπηρίες, τα οποία χαρακτηρίζονταν ως «εκτός λόγου».

Το 2020 ξεκίνησα μια σειρά έργων που ασχολούνται με την έννοια του εγκλεισμού με βάση την έρευνα που έκανα στο νησί της Λέρου. Η Λέρος έχει μια μακρά ιστορία φυλάκισης, όπου πολυάριθμες στρατιωτικές εγκαταστάσεις, που χτίστηκαν κατά τη διάρκεια της ιταλικής κατοχής του νησιού (1912-1943), χρησιμοποιούνται έκτοτε για διάφορους τύπους ιδρυματικού εγκλεισμού. Η πιο διαβόητη περίπτωση είναι το Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Λέρου, διεθνώς γνωστό ως «το ένοχο μυστικό της Ευρώπης» λόγω των απάνθρωπων συνθηκών υπό τις οποίες ζούσαν οι ασθενείς. Στα πιο πρόσφατα έργα μου ασχολήθηκα με την αρχιτεκτονική του εγκλεισμού και μελέτησα μαρτυρίες κρατουμένων, ενώ τώρα η επιθυμία μου είναι να αποτυπώσω τι σημαίνει για έναν άνθρωπο να είναι κλεισμένος στο ίδιο του το σώμα.

Κατά τη διάρκεια του residency, μέσω αναγνώσεων, συνεντεύξεων και επισκέψεων σε ιδρύματα υγειονομικής περίθαλψης, θα συλλέξω εικόνες και ιστορίες γύρω από την ψυχική υγεία. Στόχος είναι να δημιουργήσω έργα που θα προσεγγίζουν την ευθραυστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και θα τιμούν περιθωριοποιημένες υπάρξεις που κατέχουν μια ξεχωριστή γνώση.

Στο Open Day του Μαρτίου πρότεινα μια δράση για να εξετάσω το πλαίσιο φιλοξενίας μέσα στο οποίο βρισκόμουν, το ίδρυμα τέχνης. Ήθελα, επιπλέον, η δράση να ενεργοποιήσει με κάποιον τρόπο τους/τις/τα επισκέπτες/-τριες/-τα. Είχα την επιθυμία να διαταράξω λίγο την καθιερωμένη σύνθεση του Open Day και να δημιουργήσω μια χειρονομία που ίσως θα μετατόπιζε μια οικεία εμπειρία σε κάτι άλλο. Το έργο που παρουσίασα πήρε τη μορφή μιας επιτελεστικής δράσης γύρω από το μπαρ. Έδωσα οδηγίες στα εργαζόμενα άτομα του μπαρ να σερβίρουν τα ποτήρια μέχρι το χείλος. Να σταματούν το σερβίρισμα λίγο προτού υπερχειλίσει το ποτήρι. Ανά διαστήματα και επιλεκτικά. Όχι σε όλους/όλες/όλα και όχι συνέχεια. Αυτού του είδους τα έργα έρχονται από μια παράδοση περφόρμανς, που αναζητά τη σχέση του καθημερινού με την τέχνη και η οποία αντιλαμβάνεται την τέχνη ως συμβάν. Όσες φορές έχω χρησιμοποιήσει στη δουλειά μου αυτή την παράδοση, κέντρο του ενδιαφέροντός μου είναι οι εγκαθιδρυμένες κοινωνικές νόρμες γύρω από την ανθρώπινη συμπεριφορά και εργασία.

Όσο σχεδίαζα το έργο, μέλημά μου ήταν τα άτομα που θα το εκτελούσαν να μη νιώσουν εκτεθειμένα στο «λάθος». Να μη δεχτούν υπέρμετρη γκρίνια από τους επισκέπτες ότι «παραλίγο να λερωθούν» και να μη διαδοθεί ως πληροφορία ότι «δεν έκαναν σωστά τη δουλειά τους». Τελικά, δεν χρειάστηκε να κάνω κάτι για αυτό. Τα περισσότερα άτομα ένιωσαν αμέσως άνετα με αυτό το σερβίρισμα, κάποια μάλιστα μου είπαν ότι ένιωσαν σχεδόν ένα αίσθημα αλληλεγγύης με το σέρβις που θέλησε να τους προσφέρει παραπάνω αλκοόλ, ενώ λίγα εστίασαν στην πρόθεση ή, μάλλον, στο κάλεσμα του έργου για συγκέντρωση και ισορροπία, για μια σκέψη πάνω στις κοινωνικές σχέσεις. Άρχισα να σκέφτομαι, λοιπόν, "αν για εμάς, τους κοινωνούς της τέχνης, το ίδρυμα (προσφέροντας λίγο παραπάνω αλκοόλ) μας κάνει να νιώθουμε ότι μπορούμε να υπερβούμε τις κοινωνικές νόρμες με ασφάλεια. Και αν εμείς, ως παραγωγοί του κόσμου της τέχνης, κάνουμε το πειθαρχημένο να μοιάζει απείθαρχο".

Η καλλιτέχνιδα Banu Cennetoğlu, στο πλαίσιο της documenta 14 στο Κάσελ, έκανε ένα έργο στην πρόσοψη του Fridericianum που έγραφε: “Being safe is scary”. Τη φράση αυτή δανείστηκε από ένα γκράφιτι που είδε στους τοίχους του Πολυτεχνείου της Αθήνας (2017). Το έργο ήταν ένας φόρος τιμής στην Κούρδισσα επαναστάτρια Gurbetelli Ersöz και η αναφορά αυτή βρίσκεται μακριά από τον λόγο που το αναφέρω εδώ. Εδώ με βοηθάει να φέρω τη σύνδεση της ασφάλειας με τον χώρο που βιώνεται και να κάνω την εξής ερώτηση: "Είναι αλήθεια τρομακτικό να είσαι ασφαλής ή είναι τρομακτικό να είσαι ασφαλής όταν η ασφάλεια προέρχεται από έναν χώρο, σύστημα ή ίδρυμα έξω από εσένα;"

Η έννοια της ασφάλειας με απασχολεί όλο και περισσότερο.

Επιστρέφοντας στον κόσμο της ψυχικής υγείας, αναρωτιέμαι αν η τρέλα συνδέεται με κάποιο αίσθημα φόβου και ανασφάλειας. Τι ρόλο παίζουν οι περίκλειστοι ιδρυματικοί χώροι και πώς μπορεί να είναι όταν δεν νιώθεις ασφαλής μέσα στο ίδιο σου το σώμα. Έχοντας ασχοληθεί με τους ιδρυματικούς χώρους, άρχισα να σκέφτομαι το σώμα ως χωροποιητικό μηχανισμό και να συνδέω τον ατομικό χώρο του σώματος με την ιδέα του καταφυγίου. Το καταφύγιο είναι ένας χώρος που, ενώ προσφέρει την επιθυμητή –ίσως ακόμα και ιδεατή– προστασία, δημιουργείται από κάποια ανάγκη, η οποία, μάλιστα, όχι σπάνια προκύπτει μετά από κάποιο βίαιο ή τραυματικό γεγονός. Με αυτά στο μυαλό μου άρχισα να φτιάχνω μικρογλυπτά με πηλό, τα οποία να προσομοιάζουν με φανταστικά καταφύγια. Ψάχνοντας μια φορμαλιστική αντιστοιχία του καταφυγίου με το σώμα, στράφηκα σε μια σειρά έργων που είχα ξεκινήσει το καλοκαίρι του 2023 και η οποία είχε ως σημείο εκκίνησης παραδοσιακές πήλινες κυψέλες που είδα στην Κύθνο κατά τη διάρκεια του Thermia project. Οι κυψέλες αυτές μοιάζουν με μακρόστενα πιθάρια και παλαιότερα τοποθετούνταν ανάμεσα σε ξερολιθιές για στήριξη και καλύτερες συνθήκες θερμοκρασίας. Για να φέρω τα στοιχεία της πέτρας και της κυψέλης στην κλίμακα του σώματος, άρχισα να πλάθω πέτρες με μια λογική δακτυλικού αποτυπώματος («τσιμπώντας» τον πηλό) και μετέφρασα την κυψέλη από προστατευτική κατοικία για τις μέλισσες σε προστασία του δαχτύλου μιμούμενη σχεδιαστικά τις δαχτυλήθρες. Με αρχή αυτά τα δύο μοτίβα, έχτισα έναν κόσμο οριακά ασφαλή. Τον κόσμο αυτόν μοιράστηκα, με τη μορφή εργαστηρίου πηλού, με την κοινότητα του Onassis AiR και με την εθελοντική καλλιτεχνική πρωτοβουλία της Μαρίνας Τσιρώνη, Talks & Crafts. Η πρωτοβουλία αφορά καλλιτεχνικά εργαστήρια που απευθύνονται σε λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας και στοχεύει στην ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού σχετικά με τον ψυχοκοινωνικό τομέα.

Για τη συνέχεια των έργων και της έρευνας που ξεκίνησα στο AiR και με αφορμή πολλές συζητήσεις και συνέργειες που έγιναν μέσα και έξω από το residency, σκέφτομαι πώς η καλλιτεχνική πρόθεση θα μπορούσε να διαμορφωθεί συλλογικά. Ποιος είναι ο κατάλληλος χώρος φιλοξενίας μιας τέτοιας προσπάθειας και πώς το συμβάν της τέχνης μπορεί να μετατραπεί σε συνεχιζόμενη άσκηση αυτοπροσδιορισμού για όλα τα εμπλεκόμενα άτομα.