Zoey Lubitz & Aslı Özdoyuran: To Κέντρο Πειραματικών Διαλέξεων στο BAS

Στο πλαίσιο μιας συνεργασίας μεταξύ του artist-run space BAS στην Κωνσταντινούπολη και του καλλιτεχνικού πρότζεκτ Κέντρο Πειραματικών Διαλέξεων (Center for Experimental Lectures) στη Νέα Υόρκη, η Aslı Özdoyuran και η Ζoey Lubitz μελετούν τη σχέση ανάμεσα στα αρχεία, στην έκθεση, στην ορατότητα και στις ιστορίες υπό διαγραφή –με άλλα λόγια, μελετούν πώς η ιστορία αποθηκεύεται, διατηρείται και επιτελείται ως γνώση. Αυτή η έρευνα εκπονείται κατόπιν πρόσκλησης του BAS –ενός μη κερδοσκοπικού χώρου στην Κωνσταντινούπολη, που διευθύνεται από καλλιτέχνες και είναι αφιερωμένος στη συλλογή, την έκθεση, την παραγωγή και τη διανομή καλλιτεχνικών εκδόσεων και έντυπων υλικών– στο Κέντρο Πειραματικών Διαλέξεων για την ανάθεση μιας σειράς εκδηλώσεων που θα παρουσιαστούν στον χώρο του. Μέσα από δράσεις που παίζουν με, αντιστέκονται και επεκτείνουν τη φόρμα της διάλεξης μέσω της καλλιτεχνικής πρακτικής, το Κέντρο Πειραματικών Διαλέξεων διερευνά τους διάφορους τρόπους με τους οποίους η γνώση ενσαρκώνεται, σχηματοποιείται, μεταδίδεται και γίνεται αντικείμενο διαχείρισης. Ως καρπός μιας συνέργειας ανάμεσα σε ένα καλλιτεχνικό πρότζεκτ στην Αμερική και ένα artist-run space στην Τουρκία, αυτό το εγχείρημα εγείρει επίσης ζητήματα σχετικά με την ανταλλαγή και μετακίνηση μεταξύ των εθνών, τη μετάφραση και τον διεθνή χαρακτήρα της τέχνης, καθώς αυτή αναπτύσσεται μέσα από ποικίλους φορείς πολιτισμικών εισαγωγών και εξαγωγών.

Ενώ οι αναθέσεις καλλιτεχνικών έργων που θα λάβουν χώρα στο BAS δεν έχουν ακόμη πραγματοποιηθεί, σε μεγάλο βαθμό λόγω της πολιτικής αστάθειας και του πολιτιστικού κλίματος που ακολούθησε τον τραγικό σεισμό της Τουρκίας και της Συρίας το 2023, η έρευνα έχει ήδη αποδώσει καρπούς στις δικές μας πρακτικές. Για τη Zoey, το μάθημα που δίδαξε στο Bard College του Simon’s Rock το φθινόπωρο του 2022, με τίτλο “Crosshairs: Optical media, hypervisibility, and representation” (Στόχαστρα: Οπτικά μέσα, υπερορατότητα και αναπαράσταση), περιλάμβανε την ενότητα “Categorization, colonial capture, and resistance” (Κατηγοριοποίηση, αποικιακή σύλληψη και αντίσταση), η οποία εξέταζε τα αρχεία και τη σχέση τους με την αποικιακή διοίκηση, τη δημογραφία και την παραγωγή γνώσης. Για την Aslı, η οποία ασχολούνταν με την απογραφή του BAS, ερωτήματα γύρω από την προσβασιμότητα, την αναπαραστασιμότητα και την ερμηνεία ενός αρχείου απέκτησαν εξέχουσα σημασία.

Η έρευνά μας:

Η αγγλική λέξη “lecture” (διάλεξη) προέρχεται από το λατινικό leer, διαβάζω. «Βγάζοντας το βιβλίο ενός συγγραφέα –το αυτόγραφο χειρόγραφό του, μάλιστα– από τη σκονισμένη στοίβα, βάζεις τέλος στην ατέλειωτη κυκλοφορία των λέξεων», γράφει ο Friedrich Kittler στο βιβλίο του “Discourse Networks”. Υπάρχει ένα είδος αστείας αντιστροφής στον Kittler, όπου στη βιβλιοθήκη, που οι λέξεις δεν έχουν ανοιχτεί, κυκλοφορούν ακατάπαυστα, ενώ η ανθρώπινη δραστηριότητα της ανάγνωσης αποτελεί μια καθήλωση, μια παύση. Ως επιστημονική δραστηριότητα η διάλεξη θα μπορούσε κλασικά να θεωρηθεί απλή απαγγελία σε ένα ακροατήριο, στο πλαίσιο της μιμητικής αναπαραγωγής της γνώσης, έτσι ώστε να περάσει μια κειμενική ενότητα από τον μελετητή στον φοιτητή, που τη δεσμεύει στις σημειώσεις του και, ως εκ τούτου, στη μνήμη. Το τι μπορεί να καταστεί αρθρώσιμο, εκφράσιμο, ακόμη και διανοήσιμο, εξαρτάται από τις μεθόδους που είναι διαθέσιμες για να δοθεί φωνή στη σκέψη. Ο τρόπος με τον οποίο επικοινωνούμε μεταξύ μας καθορίζει τι μπορεί να επικοινωνηθεί. Το περιεχόμενο και η μορφή εμφανίζονται μαζί. Τι συμβαίνει όταν τα βασικά συστατικά της διάλεξης, οι τελετουργίες και τα μέσα της, γίνονται πεδίο αγώνα και καλλιτεχνικού πειραματισμού;

Η έρευνά μας υποστηρίζει ότι η κριτική και πειραματική ενασχόληση με τη μορφή της διάλεξης μπορεί επίσης να επιδράσει στα «αρχεία», ιδίως ως μέθοδος αμφισβήτησης των κλειστών, εξουσιαστικών και κανονιστικών παρορμήσεων που συνδέονται με τις αρχειακές διαδικασίες και δομές. Όπως και η διάλεξη, το αρχείο παρουσιάζεται σε μας ως αγωνιστικό πεδίο. Είναι ένα αρχιτεκτονικό πρόπλασμα και μια μιντιακή μεταφορά για τη μνήμη, για τη συλλογή και για τις θεσμικές και κρατικές διαδικασίες που υπερκαθορίζουν το παρελθόν. Η επιτελεστική διάλεξη αποτελεί μια ευκαιρία για την εύρεση συσχετίσεων, διασταυρώσεων και πληροφοριών στην κλειστή, ατέρμονη κυκλοφορία αντικειμένων και εγγράφων εντός του αρχείου, τα οποία μπορεί να μην είχαν αρχικά επιλεγεί. Προτείνουμε ότι τα αρχεία είναι ζωντανά μόνο μέσα από τις παρελθοντικές και παροντικές ερμηνείες τους. Σε αυτό το πνεύμα, η έρευνά μας μας οδήγησε στο έργο του Akram Zaatari. Η επιμέλεια φωτογραφιών ή βίντεο που αποκαλύπτουν ομοφυλοφιλικές και queer μορφές ταυτοποίησης αποτελεί βασική γραμμή στο έργο του. Πιο συγκεκριμένα, εξετάσαμε την επεξεργασία από τον Zaatari των αρχείων του Λιβανέζου φωτογράφου στούντιο Hashem el-Madani.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει η πραγματικότητα του αρχείου ως εργαλείο διαγραφής, αποικιακής και ιμπεριαλιστικής. Στην έρευνά μας εμπνευστήκαμε επίσης από το έργο της Gayatri Gopinath. Γράφει για το βιβλίο της Saidiya Hartman “Lose your Mother”, στο οποίο η συγγραφέας ερευνά διάφορα υλικά αρχεία του Διατλαντικού Δουλεμπορίου, ότι «η ενασχόλησή της με το υλικό αρχείο δεν αποδίδει τίποτα άλλο παρά ένα μεγαλύτερο ιστορικό κενό». * Τόσο στη δουλειά του Zaatari όσο και της Hartman, μια μορφή «κριτικής παραμυθίας» (critical fabulation) –είτε μέσω της επιλογής και της αναπλαισίωσης στον πρώτο, είτε μέσω της απομνημονευματικής φαντασίας στη δεύτερη– οριοθετεί τα είδη της αρχειακής πρακτικής που μας φαίνονται πιο εύστοχα στην κοινή μας εργασία.

Στη διάλεξή της στα τουρκικά με τίτλο «Πώς μπορεί η θέαση και η γνώση να γίνουν χρήσιμες σε σχέση με τη βία, το έγκλημα και την ευθύνη;», η Özgür Sevgi Goral αμφισβητεί την έμφαση στην ιστορική διαγραφή, συνδυάζοντάς τη με την επιτελεστικότητά της, ορίζοντας το έγκλημα όχι μόνο μέσω της πράξης της διαγραφής αλλά και μέσω της σκηνοθεσίας της. Αντί του συνήθως χρησιμοποιούμενου όρου «αμνησία», η Goral προτείνει τον όρο «αφασία» – μετατοπίζοντας την εστίαση από την απουσία μνήμης στην έλλειψη λέξεων για την περιγραφή των ιστορικών στοιχείων. Στη συνέχεια, αναφερόμενη στις τέχνες, ρωτά: «Μπορεί η τέχνη να κάνει κάτι για να προωθήσει τη δυνατότητα της ανθρώπινης μαρτυρίας;». **

Στην έρευνά μας αναρωτιόμαστε συνεχώς πού τοποθετείται το αρχείο σε σχέση με την ιστορική κρίση της μαρτυρίας. Διαιωνίζει την αδυναμία της ιστορικής αναπαράστασης ή μήπως διευρύνει τη δυνατότητα της απόδειξης; Ποιος είναι τότε ο ρόλος του/της καλλιτέχνη/ιδας;

Υπό το πρίσμα αυτών των ερωτημάτων, παρακολουθήσαμε την ταινία της Sanaz Sohrabi “One Image, Two Acts”, η οποία αφηγείται την ιστορία της παραγωγής πετρελαίου στο νότιο Ιράν μέσα από πηγές εικόνων από το επίσημο αρχείο της British Petroleum, που φυλάσσεται από την κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου. H Sohrabi επεξεργάζεται, επικαλύπτει και σχολιάζει αυτές τις ιστορικές εικόνες, αφηγούμενη μια διαφορετική ιστορία, που δείχνει τις επιπτώσεις του μονοπωλίου και της εξόρυξης φυσικών πόρων στην εσωτερική πολιτική συνθήκη. Δείχνει επίσης πώς, τελικά, το σύστημα που δημιουργήθηκε για την παραγωγή και τη διάδοση αυτών των εικόνων επανακτήθηκε από το αναπτυσσόμενο αντιαποικιακό κινηματογραφικό κίνημα με το όνομα «ιρανικό Νέο Κύμα».

Έχουμε κατά νου ότι τα αρχεία μπορούν να αναπαρασταθούν μόνο μέσω των παραθεμάτων τους –των συστατικών που έχουν αποσπαστεί από το σύνολο– ή μέσω των μεταδεδομένων τους, που είναι το πρώτο πράγμα που συναντά κανείς όταν επισκέπτεται ένα αρχείο. Επανερχόμαστε διαρκώς σε αυτά τα ερωτήματα στη συνεχιζόμενη αρχειακή διαδικασία του BAS, ενώ παράλληλα καταλογογραφούμε κάθε δημοσίευση που φιλοξενεί ο χώρος. Μας ενδιαφέρουν τα ερωτήματα που αποκρύπτουν τα αρχεία και θεωρούμε την επιτελεστική διάλεξη το κατάλληλο μέσο για να οδηγηθούμε σε αυτά τα ερωτήματα, επιστρέφοντας και πάλι στο επιχείρημα της Goral σχετικά με τη γνώση και τη θέαση.

* Gayatri Gopinath, “Archive, Affect, and the Everyday” στο “Political Emotions”, επιμ. Janet Staigner, Ann Cvetkovich, Ann Reynolds (Νέα Υόρκη: Routledge, 2010), σσ. 164-192.

** Özgür Sevgi Goral, “Şiddet, suç, sorumluluk bahsinde görmek ve bilmek neye yarar?”, YouTube, βίντεο ανεβασμένο από το KIRIK, 06.12.2022.