Βρυάξιδος 11 και Ασπασίας: Η άγνωστη όψη

«Η άγνωστη όψη»

Το 2015 ξεκίνησα δοκιμαστικά την αποκόλληση ενός μικρού κομματιού σοβά από τον εξωτερικό τοίχο ενός ακατοίκητου σπιτιού. Η πίσω όψη, η μέχρι τότε κρυμμένη, αθέατη όψη, αποκαλύφθηκε γεμάτη πολύτιμες οπτικές πληροφορίες: χρώματα και σχήματα σε ακανόνιστες στοιβάδες και σχηματισμοί διαμορφωμένοι από ανθρώπινες επεμβάσεις και χρονικές/καιρικές συνθήκες, αλλά και από την ίδια την πράξη της απόσπασης.

Διέκοψα και ξανάρχισα τον Ιανουάριο του 2020.

Αυτά τα στοιχεία του κομματιασμένου τοίχου, στοιχεία-φορείς ισχυρής εικαστικής φόρτισης, πεδία δυνητικής προβολής συνειρμικών εικόνων, συναντιούνται, συμπαρατίθενται, συνυπάρχουν και συγκροτούν έναν καινούριο, αυθαίρετο, αυτοσχέδιο άλλο τοίχο, που εισβάλλει παράλογα και απροσδόκητα και σφηνώνει μέσα σε έναν κανονικό και ήσυχο χώρο.

Συμπληρωματικά –και ελπίζω όχι τόσο συναισθηματικά– να προσθέσω ότι κατά τη διάρκεια του lockdown η καθημερινή επίσκεψη στον χώρο, η αποκόλληση, η συλλογή, η καινούρια επικόλληση και η χρονολόγηση αποτέλεσαν για εμένα έναν τρόπο μέτρησης του χρόνου, μια κλεψύδρα με άγνωστη ποσότητα άμμου. Ήταν όμως ο βασικός σκοπός της ημέρας. Από την Κυριακή 8 Μαρτίου έως την Παρασκευή 15 Μαΐου 2020.

—Ρένα Παπασπύρου, Αθήνα, Οκτώβριος 2020

Στο Ισόγειο της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, πάνω σε έναν ειδικά διαμορφωμένο γωνιακό τοίχο 15 τ.μ. τον οποίο σχεδίασε η ίδια, η Ρένα Παπασπύρου έχει τοποθετήσει διάφορες αποτοιχισμένες επιφάνειες που απέσπασε από μια εγκαταλειμμένη μονοκατοικία· μέχρι πρόσφατα το κτίριο αυτό βρισκόταν επί των οδών Βρυάξιδος 11 και Ασπασίας στο Παγκράτι και σήμερα πια είναι κατεδαφισμένο. Τα σπαράγματα ποικίλουν σε μέγεθος και αποκαλύπτουν την αθέατη όψη των εξωτερικών τοίχων του κτιρίου, ενώ σε πολλά από αυτά διακρίνονται αποτυπώματα από τα γκράφιτι, διαστρωματώσεις και άλλα ίχνη που είχαν συσσωρευτεί στο πέρασμα των χρόνων. Η διαδικασία της αποτοίχισης ξεκίνησε το 2015, διακόπηκε, συνεχίστηκε τον Ιανουάριο του 2020 και ολοκληρώθηκε στις 25 Ιουλίου του ίδιου έτους. Τα περισσότερα κομμάτια αποσπάστηκαν κατά την περίοδο του πρώτου lockdown και είναι αυτά που φέρουν ημερομηνίες (από Κυριακή 8 Μαρτίου έως Παρασκευή 15 Μαΐου 2020). Όσα προηγούνται και έπονται του lockdown είναι αχρονολόγητα.

Ακολουθώντας μια αρχαιολογική πρακτική, η Παπασπύρου κάθε μέρα αποτοίχιζε από μία έως τρεις επιφάνειες. Όπως σημειώνει η ίδια για την εμπειρία δημιουργίας του έργου της, η αποτοίχιση ήταν «ο σκοπός της ημέρας, ο σηματοδότης της ημέρας· ήταν ένας τρόπος να μετράω τις μέρες, ένας τρόπος να μη χάνεις τον εαυτό σου». Με άλλα λόγια, αυτό το ιδιότυπο ημερολόγιο δεν καταγράφει απλώς το χρονικό μιας αποτοίχισης. Για να δανειστούμε τον πολυσήμαντο νεολογισμό του ποιητή Νίκου Καρούζου, τα σπαράγματα της Παπασπύρου «αποτυχίζουν την απόγνωση». Που σημαίνει ότι αναιρούν –«οδηγούν σε αποτυχία»– την απεγνωσμένη καθημερινότητα του εγκλεισμού και της περιχαράκωσης, προσφέροντας έτσι ανάταση και διαφυγή. Η «Βρυάξιδος 11 και Ασπασίας» της Παπασπύρου είναι πρωτίστως ένα αλληγορικό έργο, που αντλεί από τον γυναικείο ψυχισμό, την παρατεταμένη ανησυχία και τη συνθήκη της κοινωνικής απόστασης που βιώνουμε όλοι τον τελευταίο καιρό.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 μέχρι σήμερα, η υλικότητα του αστικού χώρου βρίσκεται σταθερά στο επίκεντρο της προσοχής της Ρένας Παπασπύρου. Η καλλιτέχνης, αναμειγνύοντας το ενδιαφέρον της για την ιδιαιτερότητα του τόπου, τον εννοιολογισμό με την υλικότητα, δημιουργεί αφαιρετικά ψηφιδωτά από πέτρες και υαλομάζες, ανοίγει τρύπες σε τούβλα, κόβει κεραμίδια και ορισμένα τα επιζωγραφίζει, επεμβαίνει σχεδιαστικά –με κιμωλία και μολύβι– πάνω σε διάφορες επιφάνειες, λ.χ. σε έναν ασβεστωμένο τοίχο, στο δάπεδο, σε μια σοβατζίδικη παλέτα και σε κομμάτια ασφάλτου. Επίσης, συγκροτεί δειγματολόγια από μεταχειρισμένα ξύλα, λαμαρίνες, χαρτιά και αποτοιχισμένες επιφάνειες, ζωγραφίζει σε έτοιμες μωσαϊκές πλάκες για να προκύψουν συνειρμικές εικόνες, καλουπώνει με χαρτί τις σκάλες της πολυκατοικίας της και αποτοιχίζει ερειπωμένα σπίτια.

Απέναντι στο ραγδαία εναλλασσόμενο αστικό τοπίο της Αθήνας, η Παπασπύρου ιχνηλατεί το ασυνείδητο της πόλης, τις μνημονικές και ψυχοκοινωνικές λειτουργίες των ερειπίων της νεωτερικότητας. Η καλλιτεχνική πράξη συγχωνεύεται με την τεκμηρίωση, οι μέθοδοι με τα εκφραστικά μέσα: γλυπτική, εγκατάσταση, επιτέλεση, σχέδιο, ζωγραφική, φωτογραφία. Η πόλη είναι το εργαστήριό της. Τα σπίτια και οι τοίχοι του Παγκρατίου, της συνοικίας όπου γεννήθηκε και ζει, αποτελούν ανεξάντλητη δεξαμενή έμπνευσης και έχουν ιδιαίτερη θέση στο έργο της. Από εκεί έχουν προέλθει οι ενότητες «Επεισόδια στην ύλη» και «Εικόνες στην ύλη» και εκθέσεις όπως η «Στίλπωνος 7», τα «Μαγικά δωμάτια» και, πιο πρόσφατα, οι «Κλίμακες».

Το έργο της Ρένας Παπασπύρου εξακολουθεί να αποτελεί σημείο αναφοράς για πολλούς καλλιτέχνες σήμερα. Από το 1978 έως το 2005 δίδαξε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και μια σειρά από καλλιτέχνες της νεότερης και νεότατης γενιάς, που διακρίνονται σήμερα, υπήρξαν φοιτητές της.

—Χριστόφορος Μαρίνος και Γιώργος Τζιρτζιλάκης, Επιμελητές της έκθεσης