Η δυναμική της ανεπίσημης πόλης και οι προοπτικές των αυτοσχέδιων αστικών πρακτικών

Η ζωντάνια μιας πόλης καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητα των δημόσιων χώρων να υποδέχονται απρόβλεπτα γεγονότα και να ενεργοποιούν τη συμμετοχή των πολιτών. Οι ανεπίσημες δραστηριότητες μιας πόλης, αυτές δηλαδή που δεν είναι θεσμοθετημένες και δεν αποτελούν προϊόν σχεδιασμού «εκ των άνω», αποτελούν σημαντικό συστατικό της καθημερινότητας μιας πολύβουης μεγαλούπολης. Οι ανεπίσημες δραστηριότητες εξελίσσονται παράλληλα και ανεξάρτητα από τους οργανωμένους θεσμούς μιας πόλης. Συχνά προσφέρουν νέες ποιότητες στον αστικό χώρο, που δεν είναι δυνατόν να προκαθοριστούν από τον πολεοδομικό σχεδιασμό.

Ανεπίσημες δραστηριότητες όπως η τέχνη του δρόμου, η ανακύκλωση υλικών από τους άστεγους ή οι καταλήψεις εγκαταλειμμένων κτιρίων, αποτελούν συνήθη φαινόμενα στις δυτικές μητροπόλεις. Τα τελευταία χρόνια οι συνθήκες ζωής στα αστικά κέντρα έχουν ευνοήσει την ανάπτυξη ενός μεγάλου εύρους νέων ανεπίσημων δράσεων. Τα φαινόμενα αυτά συχνά αποτελούν αντίδραση στην οικονομική κρίση, στα κυρίαρχα καταναλωτικά πρότυπα και τη νεοφιλελεύθερη πολιτική που καθορίζει την παραγωγή του αστικού χώρου. Η οργάνωση ανάλογων δράσεων εντείνεται από τη διάδοση των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης που διευκολύνει τη δημιουργία νέων συλλογικοτήτων στον αστικό χώρο.

Οι συνθήκες της κοινωνικής και πολιτισμικής κρίσης έχουν ενεργοποιήσει την κοινωνία των πολιτών που διεκδικούν πλέον τα δικαιώματά τους στην πόλη. Ιδιαίτερα στις πόλεις του ευρωπαϊκού νότου, που μαστίζονται από την κρίση, δημιουργούνται πολυάριθμες ομάδες και συλλογικότητες που επιχειρούν την ανάκτηση του δημόσιου χώρου «από κάτω προς τα πάνω». Οι ομάδες αυτές είναι ετερογενείς και παρουσιάζουν μεγάλες ιδεολογικές διαφορές μεταξύ τους. Ορισμένες από τις ομάδες προσφέρουν εθελοντική εργασία αναπληρώνοντας την αδυναμία των επίσημων φορέων να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της πόλης. Ενώ άλλες ομάδες στρέφονται προς τον ακτιβισμό με στόχο την διεκδίκηση των απειλούμενων δικαιωμάτων τους στην πόλη και τη συγκρότηση νέων αστικών κοινών. Σε κάθε περίπτωση, το τελικό αποτέλεσμα είναι η εμφάνιση ενός πλήθους αυτοσχέδιων αστικών πρακτικών που αφήνουν διαφορετικά αποτυπώματα στον αστικό χώρο. Το φαινόμενο αυτό δεν περιορίζεται στον ευρωπαϊκό νότο αλλά χαρακτηρίζει και πόλεις της βόρειας Ευρώπης ή της Αμερικής. Η ευφάνταστη επίλυση μικρών σημειακών αστικών προβλημάτων, με τη χρήση ανακυκλωμένων υλικών ελάχιστου κόστους, αποτελεί πλέον ένα διεθνές φαινόμενο. Ο δημόσιος χώρος όλο και περισσότερων πόλεων μεταβάλλεται με μικρά βήματα, αντανακλώντας τη ζωντάνια, την ετερογένεια και την ευρηματικότητα των πολυάριθμων νέων πρωτοβουλιών και συλλογικοτήτων.

Το κεντρικό ερώτημα της συζήτησης αφορά στη δυναμική της ανεπίσημης πόλης και στις προοπτικές των νέων αυτοσχέδιων αστικών πρακτικών προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Η συζήτηση μπορεί να στραφεί επιπλέον στα εξής ζητήματα:

Στον ρόλο των αρχιτεκτόνων ως διαμεσολαβητών ανάμεσα στα αυτοφυή κινήματα της πόλης και τους επίσημους φορείς διαχείρισης των αστικών υποδομών.

Στην αξιολόγηση του ατελούς, αυτοσχέδιου, έργου που συνήθως υλοποιείται από τα αυτοφυή κινήματα.

Στη δυνατότητα συντονισμού των αυτοσχέδιων αστικών πρακτικών «από κάτω προς τα πάνω» με αστικές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας που υλοποιούν «εκ των άνω» οι αρμόδιοι φορείς της πόλης.

Σε διδάγματα από την ανεπίσημη πόλη και την επίδραση που μπορεί να έχουν οι συλλογικές διαδικασίες σχεδιασμού και υλοποίησης των δράσεων στην παραγωγή της επίσημης αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού.

Η δράση πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Έργου «Η Ελληνική Σκέψη σε διάλογο: Προγράμματα Βιωματικής Μάθησης», το οποίο εντάσσεται στην Πράξη «Ακαδημία Πλάτωνος: Η Πολιτεία και ο Πολίτης». Το Έργο σχεδιάστηκε από τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης - Αστική μη Κερδοσκοπική Εταιρεία και υλοποιείται μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», το οποίο χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από Εθνικούς Πόρους.