Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα - Μέρος Πρώτο

«Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα»

Το «Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα» είναι μια τριλογία-σύνθεση εικαστικών, μουσικών και παραστατικών τεχνών. Αφορμή και κύριος αποδέκτης του έργου είναι η γενιά των «τριάντα και κάτι»· η παρατήρηση ανθρώπινων αλληλεπιδράσεων κοντά μια δεκαετία –και λίγο παραπάνω· η σταδιακή απομόνωση των ανθρώπων.

Τι σημαίνει να αφιερώνω το απόλυτο τραγούδισμα του έρωτά μου σε εκείνο το πρόσωπο που δεν είναι πια παρόν; Σημαίνει –μεταξύ πολλών άλλων που θα παραμένουν αδιατύπωτα– ότι προσπαθώντας να ταξινομήσω όλα μου τα σημαντικά, καταλήγω να δημιουργώ για τον Έναν-Μου-Άνθρωπο.

Στόχος του έργου, η κόντρα στο ρεύμα του κυνισμού πάσης φύσεως. Να ειπωθούν όσα μας δυσκολεύουν, όλες οι εξομολογήσεις που δεν έγιναν. Η αντίσταση στην ευκολία. Το ακόνισμα κάθε γωνίας. Η ετοιμότητα βλεμμάτων. Η ανιδιοτέλεια χαμόγελων.

Πυρήνας του, η ανάγκη για διαφύλαξη της τρυφερότητας.

«Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα - Μέρος Πρώτο»

Στις 7 Φεβρουαρίου 1985, η Μάτση Χατζηλαζάρου μας παραδίδει το ποίημα «Αντίστροφη Αφιέρωση», με αποδέκτη τον αγαπημένο της Ανδρέα Εμπειρίκο, δέκα χρόνια μετά τον θάνατό του. Μια προσπάθεια «μοιρασιάς» αυτού του ποιήματος με κάθε άνθρωπο που έχει ανάγκη να γίνει ένα Εσύ για κάποιον. H drag περφόρμερ Imiterasu δανείζεται τη φωνή και τους στίχους της Μάτσης Χατζηλαζάρου, χωρίς να μιμείται το φυσικό πρόσωπο, χρησιμοποιώντας την τεχνική lip-sync και την απόλυτη εκφραστικότητα που έχει το βλέμμα όταν απευθύνεται. Το σώμα ως ενδιάμεσος. Ένας φορέας μνήμης, λόγων, βλεμμάτων, δακρύων, χειρονομιών, που μεταφέρει την ανάμνηση σε ένα οξύ παρόν.

Το ποίημα, με τη φωνή της δημιουργού του, γίνεται το κύριο συστατικό του πρώτου μέρους.

Ένα video art με μια drag περφόρμερ που κάνει lip-sync σε ένα ποίημα. Μια αφιέρωση σε Έναν Απόντα Μονάχα. Ένα πορτρέτο με σπαράγματα χαρακτηριστικών και κινήσεων. Σε έναν φωτισμό που δεν υπαινίσσεται, απλώς σημαίνει. Ένα έντονο κίτρινο χρώμα στο background να συμβολίζει το παρόν και ένα γκρι μάλλινο πουλόβερ με πινελιές χρώματος για την περφόρμερ να παραπέμπει συμβολικά στο υποσυνείδητο, στο από δω και πριν.

Σε ποιον απευθύνω αυτή την de profundis εξομολόγηση, τώρα που ο πρώτος παραλήπτης της δεν είναι εδώ;

Εις Eαυτόν.

Γιατί Εσύ και Εγώ πλέον είναι το ίδιο.

Εις το διηνεκές.

To video art προβάλλεται σε σκοτεινό θάλαμο-εγκατάσταση, ένα Τerrarium σε μεγάλο μέγεθος, σαν σπόρος που θα αποκαλυφθεί σταδιακά. Ένας τόπος ιδιωτικού μέσα στη σφαίρα του δημόσιου χώρου επιχειρεί να δημιουργήσει έναν ασφαλή χώρο συλλογισμού και αναστοχασμού. Μια προσωπική σύνδεση μεταξύ του έργου και του αποδέκτη του. Στο τέλος, οι θεατές καλούνται να γράψουν μια δική τους αφιέρωση, εάν το επιθυμούν.

Μια δυνατότητα να ακουστεί το ποίημα αυτό στο σήμερα, να συνεχίσει να ακούγεται, να μην ξεχαστεί. Ούτε εκείνο, ούτε η δημιουργός του, ο κόσμος και η αφορμή της.

Γεννημένη στη Θεσσαλονίκη το 1914, μεγαλωμένη σε ένα περιβάλλον κοσμοπολιτισμού με συχνές μετακινήσεις σε ευρωπαϊκές πόλεις και χώρες, με έντονη κοινωνική και κοσμική ζωή στα πρώτα χρόνια της εφηβείας της (η οικογένειά της ήταν από τις πλέον σημαίνουσες κοινωνικά και εύρωστες οικονομικά της πόλης), η Μαρία-Λουκία (Μάτση) Χατζηλαζάρου έρχεται αντιμέτωπη με τη σταδιακή κοινωνική, οικονομική και, εντέλει, βιολογική παρακμή της οικογένειας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η Μάτση βρίσκεται στην Αθήνα εργαζόμενη για να επιβιώσει και έχοντας ήδη δύο διαζύγια. Η Μάτση αναζητά λύσεις στα προβλήματά της καταφεύγοντας στη νέα επιστήμη που τότε εμφανιζόταν στην Ελλάδα, την ψυχανάλυση, και συναντιέται με τον ψυχαναλυτή και ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο. Η γνωριμία τους θα οδηγήσει στη σύναψη ερωτικής σχέσης και, στη συνέχεια, σε γάμο. Από τον Ανδρέα Εμπειρίκο η Μάτση μυείται στους κόσμους της ποίησης και του υπερρεαλισμού. Κάνοντας πράξη την ελευθερία έκφρασης που ευαγγελίζεται ο υπερρεαλισμός και υιοθετώντας τη συνειρμική γραφή, καταθέτει τον δικό της, έντονα προσωπικό και ιδιότυπο ποιητικό λόγο.

Η πρώτη της συλλογή, «Μάης Ιούνης και Νοέμβρης», το 1944, είναι και η πρώτη ποιητική κατάθεση από γυναίκα στη νεοελληνική γλώσσα που με τόση ελευθερία, αμεσότητα και βιωματικότητα συζητά τα του έρωτα και της ζωής, χωρίς ενοχές, χωρίς αναστολές, χωρίς περιστροφές, αλλά και χωρίς εκχυδαϊσμούς και περιττές προκλήσεις. Μια λυρική, εντέλει, ποίηση που, διατυπωμένη με τρόπο ολοκληρωτικό και απόλυτο σε δεύτερο πρόσωπο, σε αυτό με το οποίο πραγματώνεται ο έρωτας, απευθύνεται με τρόπο καθολικό στον καθένα μας. Μια ποίηση καθολική, των αισθήσεων, που απαιτεί την ενεργή συμμετοχή των αναγνωστών της, κινητοποιεί και τις δικές τους αισθήσεις και ανακαλεί ανάλογες μνήμες.

Κι έπειτα ο χωρισμός της από τον Εμπειρίκο, το ταξίδι της το 1945 με το θρυλικό Ματαρόα στο Παρίσι, η συνάντησή της με τους εκεί υπερρεαλιστές (Breton, Tzara, Dominguez), η συμβίωσή της με τον ζωγράφο και χαράκτη Xavier Vilato, ανιψιό του Picasso, αλλά και με τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Η Μάτση Χατζηλαζάρου θα συνεχίσει να γράφει ποίηση στα ελληνικά και στα γαλλικά και θα επιστρέψει οριστικά στην Αθήνα το 1973. Το 1985, δέκα χρόνια μετά τον θάνατο του Εμπειρίκου, η Μάτση δημοσιεύει το πιο σημαντικό ποίημά της, την «Αντίστροφη Αφιέρωση»· μια τελείως απελευθερωμένη, απόλυτη και ολοκληρωτική υπερρεαλιστική ποιητική εξομολόγηση «για έναν άνθρωπο μόνο»:

«εσένα σ’ έχω Δεινόσαυρο από τους πιο εκπληκτικούς
εσένα σ’ έχω βότσαλο φρούτο απαλό που τ’ ωρίμασε η θάλασσα
σ’ ερωτεύω
σε ζηλεύω
σε γιασεμί»

—Χρήστος Δανιήλ, Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, ερευνητής αρχείου Μάτσης Χατζηλαζάρου

H «Mάντρα» βρίσκεται στον πεζόδρομο Διονυσίου Αρεοπαγίτου 2, στην Πλάκα. Το φαινομενικά εγκαταλειμμένο οικόπεδο, ακριβώς δίπλα στο νεοκλασικό κτίριο της Ωνασείου Βιβλιοθήκης, ανοίγει ξανά τις πόρτες του στο κοινό, ακολουθώντας τη φιλοσοφία της «Μάντρας» του Αττίκ και του βαριετέ της μεσοπολεμικής Αθήνας, όπου το ελεύθερο θέαμα μεγαλούργησε με μόνα υλικά «πολλές σανίδες, λίγη μπογιά και αρκετή πρωτοπορία».

Στην καρδιά της κρύβεται το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα αρχιτεκτονικής θεάτρου ανοιχτού χώρου της Belle Époque στην Αθήνα: μια υπαίθρια θεατρική σκηνή του 1909 που ανήκει στην τυπολογία του θεάτρου-μάντρας, δηλαδή ενός υπαίθριου θεάτρου με υποτυπώδη διαμόρφωση πλατείας και ιταλίζουσα σκηνή. Στους παλιούς Αθηναίους, ο χώρος ήταν γνωστός ως «Αθηναϊκόν», «Θέατρο της Πύλης του Ανδριανού», αλλά και «Γερμανικό», από τις γερμανικές οπερέτες που κάποια περίοδο είχαν την τιμητική τους.

Η «Μάντρα» έρχεται στην καθημερινότητά μας για να καταρρίψει τα όρια, να αναδείξει την ελεύθερη δημιουργία, χωρίς περιορισμούς. Να αποτελέσει σημείο διαλόγου και αναφοράς στην πόλη, ανοιχτό σε δυνατές εμπειρίες και συναισθήματα, προσβάσιμο σε κάθε περαστικό, χωρίς εισιτήριο. Όχι με την παρηγορητική έννοια της καρτ ποστάλ ενός διατηρητέου μνημείου της Αθήνας που επανέρχεται στη ζωή, αλλά ως μια ενεργή κυψέλη πολιτισμού και έκφρασης χωρίς λογοκρισία, ενταγμένη στο δυναμικό οικοσύστημα του Onassis Culture έως το 2069.

Το φθινόπωρο του 2021, η καρδιά της «Μάντρας» χτυπά και πάλι στο αθηναϊκό παλίμψηστο με το «Έργο για Έναν Άνθρωπο Μονάχα» (14 Οκτωβρίου – 14 Νοεμβρίου). Ένα έργο, για εσένα και όλους εμάς, του εικαστικού Ιώκο Ιωάννη Κοτίδη, μια in situ εγκατάσταση εμπνευσμένη από το σπουδαιότερο ποίημα της πρώτης Ελληνίδας υπερρεαλίστριας, Μάτσης Χατζηλαζάρου, και τον απόλυτο έρωτά της για τον Ανδρέα Εμπειρίκο.

Στη συνέχεια, ο χώρος θα φιλοξενήσει δράσεις που επιθυμία τους είναι να αιφνιδιάζουν και να προκαλούν συζητήσεις για το τι συμβαίνει –αλλά και το τι θα έπρεπε να συμβαίνει–, απόλυτα ενταγμένες στην πραγματικότητα της πόλης και του κόσμου που ζούμε, ως ένα μωσαϊκό διαφορετικών ανθρώπινων εμπειριών.