Bryony Dunne: Καλωσορίζοντας το βατραχόψαρο

Η έρευνά μου προκύπτει από ένα ταξίδι που έκανα το 2019 στη νότια Κρήτη, όπου συνάντησα έναν φίλο, τον Δρ Πάνο Κομπατσιάρη. Ο Πάνος ερευνούσε την παρουσία ενός τοξικού λαγοκέφαλου (Lagocephalus sceleratus) εντός της Μεσογείου και παρακινήθηκα να τον ακολουθήσω μετά την ανάγνωση του άρθρου του “Aliens in the Mediterranean Sea: Monstrous Fish and the (Im)Possibilities of Kinship with Non-human Others”. Η ακαδημαϊκή του εμβάθυνση στα όρια της σχέσης μας με τη μη ανθρώπινη ετερότητα μέσα από τη φιγούρα του λαγοκέφαλου μου κίνησε τη φαντασία, παρόλο που τότε δεν είχα τον χρόνο και τους πόρους για να προχωρήσω την έρευνα πάνω στο θέμα.

Το 2022 το Tailor-made Fellowship του Onassis AiR μού έδωσε την ευκαιρία να συνεχίσω από εκεί που είχα σταματήσει. Πριν από το Fellowship είχα δημιουργήσει μια σειρά έργων που διερευνούσαν πώς η διώρυγα του Σουέζ διευκόλυνε την επέκταση του αποικιακού προγράμματος, όπου ζώα, φυτά και άνθρωποι μεταφέρονταν σε όλες τις ηπείρους. Η διώρυγα άνοιξε το 1869 υπό γαλλικό έλεγχο στην Αίγυπτο και παραμένει ο ταχύτερος και πιο άμεσος θαλάσσιος εμπορικός σύνδεσμος μεταξύ Ασίας και Ευρώπης. Ο τοξικός λαγοκέφαλος που βρίσκεται σήμερα στα νερά γύρω από την Κρήτη είναι ένα από τα πολλά είδη που μετανάστευσαν στη Μεσόγειο μέσω αυτής της ανθρωπογενούς εισβολής – από τον Ινδικό Ωκεανό και την Ερυθρά Θάλασσα. Τα είδη αυτά είναι γνωστά ως λεσσεψιανοί μετανάστες, παίρνοντας το όνομά τους από τον Φερντινάρντ ντε Λεσσέψ, τον Γάλλο μηχανικό που ήταν υπεύθυνος για την κατασκευή της διώρυγας. Πολλά από αυτά τα είδη έχουν γίνει ευπρόσδεκτα στο νέο τους περιβάλλον, κυρίως επειδή η βιομηχανία μπορεί να τα εκμεταλλευτεί ως πηγή τροφής, αλλά άλλα θεωρούνται απειλή, όπως ο τοξικός λαγοκέφαλος. Ορισμένοι θαλάσσιοι βιολόγοι τα περιγράφουν ως τη μεγαλύτερη μη αναστρέψιμη οικολογική καταστροφή της εποχής μας.

Η παρουσία του λαγοκέφαλου στη Μεσόγειο εγείρει ενδιαφέροντα ερωτήματα, ειδικά σε μια εποχή που πολλά είδη σε όλο τον κόσμο βρίσκονται σε κίνηση λόγω κλιματικών αλλαγών και περιβαλλοντικής πίεσης. Καθώς προχωρούσε η έρευνά μου σε κείμενα σχετικά με τον τοξικό λαγοκέφαλο, είδα ότι αναφέρεται ως «δαίμονας», «τέρας» ή «εξωγήινος». Ήθελα να σκεφτώ τι είναι αυτό που κάνει ένα τέρας τέρας, δεδομένου ότι ο λαγοκέφαλος δεν αποτελούσε τέρας στο «φυσικό» του περιβάλλον αλλά έγινε όταν εγκαταστάθηκε στο νέο του σπίτι, χρησιμοποιώντας μια διαδρομή που είχε φτιάξει ο άνθρωπος. Η ύπαρξη του λαγοκέφαλου ίσως μας επιτρέπει επίσης να αναμετρηθούμε με την πολυπλοκότητα της δημιουργίας συγγένειας με μη ανθρώπινα όντα, όταν αυτά θεωρούνται απειλή για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους μας.

Συχνά χρησιμοποιώ τον κινηματογράφο ως μορφή έρευνας για να θέσω ερωτήματα γύρω από καταστάσεις και ιστορίες που θεωρώ δύσκολες αλλά επιθυμώ να κατανοήσω καλύτερα. Ένιωσα ότι ο κινηματογράφος ήταν το καταλληλότερο μέσο για να δουλέψω αυτό το πρότζεκτ. Για να βοηθήσω στη νοηματοδότηση των ερωτημάτων που περιβάλλουν την ύπαρξη του λαγοκέφαλου, άρχισα να εξετάζω το πιο εμβληματικό τέρας στην ιστορία του κινηματογράφου –τον Godzilla– ο οποίος εμφανίζεται στις ιαπωνικές ταινίες Kaiju και αναδύεται από τη θάλασσα όπως ο λαγοκέφαλος. Με ενδιέφεραν οι μυθικές ιδιότητες του Godzilla, η σκοτεινή του ύπαρξη και ο τρόπος με τον οποίο μετατοπίζεται ο χαρακτήρας του – άλλοτε ήταν ευθυγραμμισμένος με την ανθρωπότητα και άλλοτε όχι. Εμπνεύστηκα επίσης από τη λειτουργία της σκηνοθεσίας, της τεχνικής, της εξαπάτησης και της αντίληψης σε αυτές τις ταινίες. Διαφορετικές ερμηνείες και αναλογίες αναδύθηκαν ως προς το τι εκπροσωπούσε ο Godzilla, και η ευαισθησία και η ενημέρωση ήταν απαραίτητες για την κατανόηση του πολιτικού και ιστορικού κλίματος μέσα από το οποίο αναδύθηκε, σε σχέση με την πυρηνική απειλή στην Ιαπωνία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βρήκα ενδιαφέρον το ότι, στις πρώτες ιαπωνικές εκδοχές του, ο Godzilla δεν ήταν ποτέ αμιγώς «άλλος» και οι θεατές μπορούσαν να αναγνωρίσουν τον άνθρωπο στο τέρας, καθώς οι ηθοποιοί φορούσαν στολή τέρατος και μιμούνταν τη συμπεριφορά τόσο ζώων όσο και ανθρώπων. Μόνο στις μεταγενέστερες αμερικανοποιημένες εκδοχές το τέρας έγινε «άλλο». Ίσως αυτές οι πρώιμες ταινίες να ήταν ένα σχόλιο πάνω στο πώς οι άνθρωποι παίζουν ενεργό ρόλο στη δημιουργία του Godzilla – το τέρας γίνεται μέρος του εαυτού μας και αποτελεί έναν τρόπο για την κοινωνία να εξωτερικεύσει τις υπαρξιακές απειλές και τους φόβους της.

Ένας παρόμοιος λαγοκέφαλος με την ίδια τοξίνη –τετροδοτοξίνη (TTX)– όπως αυτός που βρέθηκε στην Κρήτη, τρώγεται ως λιχουδιά στην Ιαπωνία, όπου οι σεφ υποβάλλονται σε αυστηρή εκπαίδευση για την αφαίρεση των τοξικών στοιχείων του ψαριού πριν από την κατανάλωσή του. Σε μικρές δόσεις είναι γνωστό ότι έχει παραισθησιογόνες ιδιότητες, όπου οι καταναλωτές δηλώνουν πως αισθάνονται ένα μυρμήγκιασμα στο στόμα τους. Σε μεγάλες δόσεις είναι εξαιρετικά δηλητηριώδες – όπου ένα ψάρι λέγεται ότι περιέχει αρκετό δηλητήριο για να σκοτώσει έως και σαράντα ανθρώπους. Πίσω στην Κρήτη έχουν αναφερθεί περιπτώσεις ψαράδων που τρώνε τον λαγοκέφαλο μετά την αποτοξίνωσή του. Η πράξη της κατανάλωσης του «τέρατος», ή της ενσάρκωσης της δυνητικής απειλής, φέρει ενδιαφέρουσες αποχρώσεις. Με έκανε επίσης να σκεφτώ τη δοσολογία και το «φάρμακον», μια λέξη που μπορεί να σημαίνει είτε γιατρικό είτε δηλητήριο στα αρχαία ελληνικά. Έπεσα πάνω σε σύγχρονες ιατρικές έρευνες σχετικά με τη δυνητική χρήση της τετροδοτοξίνης ως νευροπαθητικού αναλγητικού στον πόνο που σχετίζεται με τον καρκίνο.

Επέστρεψα στην Κρήτη και συναντήθηκα με διάφορους θαλάσσιους επιστήμονες του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) στο Ηράκλειο, οι οποίοι ερευνούσαν την παρουσία του ψαριού στη Μεσόγειο εδώ και πολλά χρόνια. Άκουσα τις ιστορίες και τις έρευνές τους και τις διμερείς προσπάθειες που γίνονται για να εξαλειφθεί το είδος ή να μειωθεί ο πληθυσμός του, όπως βιοχημικά πειράματα για την αποτοξίνωσή του και τη χρήση των αποτοξινωμένων μερών για τη διατροφή των ψαριών σε ιχθυοτροφεία. Ύστερα πέρασα χρόνο στο χωριό Αγία Γαλήνη στα νότια της Κρήτης, όπου μίλησα με ψαράδες για τις αρνητικές επιπτώσεις του λαγοκέφαλου στην τοπική και ήδη απειλούμενη βιομηχανία αλιείας μικρής κλίμακας και για τα διάφορα μέτρα που λαμβάνουν οι ίδιοι με σκοπό να μετριάσουν τις επιπτώσεις αυτές. Έμαθα επίσης ότι η γνώση του πώς αποτοξινώνονται τα ψάρια αυτά για κατανάλωση φέρεται να μεταβιβάστηκε από Αιγύπτιους ψαράδες που εργάζονταν στην Κρήτη για χρόνια. Πολλά επίπεδα πολιτισμικών και κοινωνικο/γεω/πολιτικών συνδέσεων περιβάλλουν τον λαγοκέφαλο.

Επέστρεψα στην Αθήνα και άρχισα να γράφω ένα σενάριο με βάση τις ιστορίες και την έρευνα. Σε συνεργασία με τον ηθοποιό Γιάννη Αναστασάκη στο κομμάτι του voiceover, παρουσίασα την ταινία μικρού μήκους «Καλωσορίζοντας το βατραχόψαρο» (προσωρινός τίτλος) κατά τη διάρκεια του Open Day. Η ταινία διαρκεί 10 λεπτά και περιλαμβάνει ερευνητικό υλικό από την Κρήτη σε αντιπαραβολή με πλάνα από ταινίες του Godzilla. Ελπίζω να συνεχίσω αυτή την έρευνα και να δημιουργήσω μια ταινία μεγαλύτερης διάρκειας στο όχι και τόσο μακρινό μέλλον.