Ιωάννινα, μια πόλη των δικτύων

Αιωρείται δίπλα στην ομίχλη της λίμνης Παμβώτιδας δημιουργώντας χρωματισμούς και αντανακλάσεις, σαν ένα από τα έργα που συμμετέχουν στην έκθεση “Plásmata”. Ρίχνει γέφυρες ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, τις σύγχρονες παραστάσεις αρχαίου δράματος και τη μνήμη της Δωδώνης. Προσφέρει το ιδανικό τοπίο για τους αθλητές κωπηλασίας και τους επισκέπτες των μοναστηριών στο Νησί της. Ο παραλίμνιος δρόμος των δύο χιλιομέτρων είναι μια «απόδραση μέσα στην πόλη», τα αρχοντικά, τα μουσεία και η Ριζάρειος Σχολή ένα «καταφύγιο μέσα στην Ιστορία». Σημείο της νέας εποχής: η ομάδα C.Ioannina διαθέτει ψηφιακούς νομάδες από δέκα χώρες, ανάμεσά τους τον Καναδά, τη Γαλλία, την Ισπανία και την Ολλανδία.

Τα Ιωάννινα είναι μια πόλη-σταυροδρόμι που μετρά περίπου 1.500 χρόνια ζωής. Χωνευτήρι για χριστιανούς, εβραίους και μουσουλμάνους, που συγκατοίκησαν κάποτε και βίωσαν μια κοινή ζωή. Μια μητρόπολη της πολυπολιτισμικότητας, όπου δισκοπότηρα της Αγίας Τράπεζας κατασκευάζονταν σε οθωμανικά εργαστήρια και τα μέλη της ρωμανιώτικης κοινότητας διατηρούσαν το Βιβλίο της Εσθήρ στη Συναγωγή τους.

Είναι, όμως, και η μητρόπολη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, μια πόλη των δικτύων στα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη, «καταλύτης» για την απελευθέρωση δυνάμεων στον ελληνικό χώρο και τη διάχυση ιδεών. Η στροφή κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα προς τη βιοτεχνία και το εμπόριο οδηγεί στους νεωτερικούς δρόμους για τη Βενετία, την Τεργέστη, τη Βιέννη, το Λιβόρνο, αλλά και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες ή την Αγία Πετρούπολη, όπου δημιουργούνται παροικίες. Κοινό μέσο επικοινωνίας σε όλο αυτό το δίκτυο γίνεται η ελληνική γλώσσα, απαραίτητη για την αστικοποίηση των εμπόρων. «Εκεί λοιπόν στα Γιάννινα, το μεγαλύτερο αστικό κέντρο της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, ο νεοελληνικός διαφωτισμός εγκατέστησε το στρατηγείο του και από εκεί διεύθυνε τη μάχη κατά του σκοταδισμού, κρατώντας στενή επαφή με τα κέντρα του εσωτερικού και του εξωτερικού» γράφει ο Τζορτζ Φίνλεϊ στην «Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης».

Η ανάπτυξη της αρχικά μικροαστικής τάξης και η προσφορά των Ελλήνων εμπόρων του εξωτερικού σχετίζονται στενά με την ίδρυση ενός εντυπωσιακού αριθμού σχολείων. Φωτισμένοι δάσκαλοι εισάγουν εκεί καινοτόμες μεθόδους διδασκαλίας. Νέα μαθήματα διδάσκονται στον τομέα των φυσικών επιστημών, ενώ δεσπόζουν οι μορφές του Ευγένιου Βούλγαρη και του Αθανάσιου Ψαλίδα, χειρόγραφα του οποίου παρουσίασε το Ίδρυμα Ωνάση στην έκθεση-αφιέρωμα που διοργάνωσε τον Φεβρουάριο του 2020 στα Γενικά Αρχεία Ηπείρου. Οι Σχολές των Ιωαννίνων και η μαζική παραγωγή φιλοσοφικών, μαθηματικών, αστρονομικών και γεωγραφικών συγγραμμάτων συνιστούν τις πρώτες προσπάθειες για τη διάδοση των νέων ιδεών ανάμεσα στους Έλληνες της οθωμανικής επικράτειας. Τα περισσότερα βιβλία τυπώνονται στα ελληνικά τυπογραφεία της Βενετίας, πολλά από τα οποία έχουν ιδρυθεί από Γιαννιώτες, όπως οι Νικόλαος Γλυκύς, Νικόλαος Σάρρος και Δημήτρης Θεοδοσίου – άλλος ένας σταθμός στο δίκτυο που δημιουργεί η πόλη. «Τα Γιάννινα φημίζονται για τη σιωπηλή καλλιέργεια των γραμμάτων. Είναι ένα εργαστήρι Φυσικής, με χάρτες, όργανα Χημείας και μια βιβλιοθήκη που περιλάμβανε χίλιους πεντακόσιους τόμους των τριών γλωσσών που διδάσκονται στο κολλέγιο της πόλης, αρκετά για να μυήσουν τους μαθητές στη γνώση των επιστημών» καταγράφει ο Γάλλος φιλέλληνας Πουκεβίλ, διορισμένος πρόξενος (1805-1815) στην αυλή του Αλή Πασά από τον Ναπολέοντα. Η συνέχεια γράφεται με το επαναστατικό μείγμα καινοτόμου πνεύματος και ανθρωπιστικής παιδείας: το 1828 οι εθνικοί ευεργέτες Ζωσιμάδες ιδρύουν την περίφημη Ζωσιμαία Σχολή, όπου διδάσκονται ως βασικά μαθήματα τα ελληνικά, τα λατινικά, τα ιταλικά και τα γαλλικά.

Η εξωστρέφεια της πόλης επιβιώνει σήμερα στον παλμό που της χαρίζει η μεγάλη πανεπιστημιούπολη, οι μουσικοί πειραματισμοί της ηπειρώτικης παράδοσης με την τζαζ, αλλά και το γεγονός ότι είναι μία από τις 100 ευρωπαϊκές πόλεις-πιλότους που δεσμεύτηκε να πετύχει την κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2030, τη μετάβαση δηλαδή σε μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.

Στα Ιωάννινα του 2023 καταργούνται τα αυστηρώς καθορισμένα σύνορα ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια. Το τοπικό εξάγει εικόνες από την τέχνη, καθιστώντας το μήνυμά της υπερτοπικό. Η πόλη γίνεται –ξανά– το επίκεντρο ενός δικτύου εμπειριών, εικόνων και δεδομένων αγκαλιάζοντας τα πολλαπλά είδωλά της. Τα Plásmata της.