Ελληνική τυπογραφία και βιβλιοπαραγωγή

Βιέννη, πνευματικό κέντρο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού

Ομιλητής: Κωνσταντίνος Στάικος, Δρ. Ιστορίας του Βιβλίου, Αρχιτέκτονας

Το κέντρο του ελληνικού έντυπου βιβλίου, ήδη από την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα, ήταν η Βενετία. Όχι μόνο λόγω της πολυπληθούς ελληνικής κοινότητας που είχε ενισχυθεί εντυπωσιακά μετά την Άλωση (1453), αλλά και χάρη στην εντυπωσιακή τυπογραφική δραστηριότητα των εργαστηρίων της κατά την περίοδο των αρχετύπων. Ωστόσο, ο μεγαλύτερος αριθμός εκδόσεων και επανεκδόσεων των ελληνικών βιβλίων που τυπώθηκαν στη Βενετία, από Έλληνες αλλά και ελληνόφωνους Ιταλούς τυπογράφους, αφορά βιβλία που προορίζονταν για τη Θεία Λειτουργία.

Με το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που παρατηρείται από τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, αλλά και τα διατάγματα των Αυστριακών περί άρσης της λογοκρισίας και καθιέρωσης ανεξιθρησκίας, το κέντρο του ελληνικού βιβλίου μεταφέρθηκε από τη Βενετία στη Βιέννη. Εκεί, Έλληνες και Αυστριακοί εκδότες-τυπογράφοι κυκλοφόρησαν από το 1750 βιβλίδια που έχουν να κάνουν με την πνευματική ανάταση του Γένους, αλλά και την αφύπνιση των Ελλήνων για τον Επαναστατικό Αγώνα.

Η τυπογραφία στην υπηρεσία της Επανάστασης του 1821 και της θεμελίωσης και οργάνωσης του ελληνικού κράτους

Ομιλητής: Τριαντάφυλλος E. Σκλαβενίτης, Ιστορικός, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών

H τυπογραφία υπηρέτησε την Επανάσταση του 1821 τόσο στις ιδεολογικές όσο και στις πρακτικές της ανάγκες. Στη διάρκειά της λειτούργησαν έξι τυπογραφεία: Καλαμάτας – Κορίνθου (1821-1822), Μεσολογγίου (1823-1826), Ψαρών (1824), Ύδρας (1824-1827), Αθηνών (1825-1826) και Διοίκησης (1825-1827), με συνολική γνωστή παραγωγή περίπου 50 βιβλία-φυλλάδια, 216 μονόφυλλα και 7 ελληνικές και ξενόγλωσσες εφημερίδες. Οι εξεγερμένοι Έλληνες συνάθροισαν και στον τομέα αυτόν όλες τις δυνάμεις και τα μέσα που διέθεταν· οι τυπογραφικές μηχανές, τα στοιχεία και ο υπόλοιπος τυπογραφικός εξοπλισμός στάλθηκαν από τους Έλληνες και τους Φιλέλληνες της Ευρώπης, ενώ η τεχνογνωσία αναζητήθηκε σε όλες τις εστίες όπου οι Έλληνες την άσκησαν προεπαναστατικά: Κωνσταντινούπολη, Κυδωνίες (Αϊβαλί), Χίος, πόλεις της Διασποράς. Επιστρατεύτηκαν και οι ταλαντούχοι άλλων ειδικοτήτων, όπως ωρολογοποιοί και οπλουργοί. Αναζητήθηκαν οι συντάκτες «εφημεριδογράφοι», ανάμεσα στους έμπειρους αλλά και τους νέους Έλληνες και Φιλέλληνες, οι μεταφραστές και οι συγγραφείς. Και ακόμη, αναζητήθηκαν οι μηχανισμοί διάδοσης των εντύπων: συνδρομητές, πωλητές, αγοραστές, αναγνώστες, βιβλιοθήκες.

Το τέλος του Αγώνα και τα βήματα οργάνωσης και λειτουργίας του κράτους δημιούργησαν μεγαλύτερες ανάγκες έντυπου υλικού και καινούριες συνθήκες παιδείας, που διευκόλυναν την ανάπτυξη της τυπογραφίας. Ό,τι σώθηκε από τα τυπογραφικά μέσα της επαναστατικής περιόδου, αλλά κυρίως η τεχνογνωσία και η επαγγελματική επάρκεια των τυπογράφων που επέζησαν, αποτέλεσαν τους πυρήνες για τη δημιουργία τυπογραφικών επιχειρήσεων, οι οποίες ήρθαν να καλύψουν τις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας στη Διοίκηση, την Εκπαίδευση, την Οικονομία, την Ενημέρωση, με τα νέα τυπογραφεία που ιδρύθηκαν στο Ναύπλιο, στην Αίγινα, στην Ερμούπολη και, κυρίως, στην Αθήνα.

Το βιβλίο στην ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού: Ποσότητες, Ποιότητες, Ιδέες

Ομιλήτρια: Ελένη Κουρμαντζή, Επισκέπτρια Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο «Αγ. Κύριλλος & Αγ. Μεθόδιος», Βελίκο Τύρνοβο, Βουλγαρία

Η ελληνική κοινωνία, κατά τη μακρά πορεία της στους αιώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αρχίζει κάποτε να αναπτύσσει το εμπόριο, να ανασυντάσσει τις δυνάμεις της, να έρχεται σε επαφή με άλλους πολιτισμούς και να αναδημιουργεί την αυτογνωσία της, φαινόμενο που πιστοποιείται εντονότερα από τον 17ο αιώνα. Έμποροι, λόγιοι και φωτισμένοι λειτουργοί συνεισφέρουν ή συνδράμουν στην παραγωγή θεσμών, ιδρυμάτων και υποδομών, με απόληξη τη δημιουργία ενός κλίματος, όπου νέες ιδέες έρχονται να αποτελέσουν την αφορμή για εντονότερη πνευματική ζύμωση. Η ζύμωση αυτή μορφοποιείται με τον λεγόμενο Νεοελληνικό Διαφωτισμό, που συμβαδίζει με την έκδοση βιβλίων στην ελληνικές παροικίες του εξωτερικού και του οποίου η ωριμότητα εντοπίζεται στο β΄ μισό του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.

Το βιβλίο είναι το μέσο εκείνο με το οποίο διακινούνται οι ιδέες, τυπωμένες σε εφημερίδες, σε περιοδικά, σε βιβλία – ή ακόμη και σε χειρόγραφη μορφή. Στα τέλη του 15ου αιώνα και κατά τον 16ο, το κοσμικό βιβλίο υπερέχει του θρησκευτικού, με τα ποσοστά να είναι 63,40% και 36,60%, αντίστοιχα. Στον 18ο αιώνα, και ειδικότερα κατά την περίοδο 1761-1790, το θρησκευτικό βιβλίο υπερέχει του κοσμικού με ποσοστά 60,39% και 39,61%, αντίστοιχα. Την περίοδο 1791-1799, ανατρέπεται αυτή η σχέση και έτσι έχουμε, αντίστοιχα, θρησκευτικό βιβλίο 36,29% και κοσμικό 63,71%. Τέλος, για την περίοδο 1800-1820, διαπιστώνουμε ότι τα αντίστοιχα ποσοστά είναι: θρησκευτικό βιβλίο 19,73% και κοσμικό 80,27%. Η παραπάνω τάση αντιστροφής, δηλαδή η στροφή προς την έκδοση βιβλίων στα οποία –και ποσοστιαία– υπερέχουν πλέον τα κοσμικά θέματα υποδηλώνει την πνευματική ζύμωση του νέου ελληνισμού.

Η αγία τυπογραφία, η πολιτική αρετή και το όραμα της ελευθερίας: Τα Προλεγόμενα του Αδαμάντιου Κοραή στη βολισσία έκδοση της «Ιλιάδας» (1811, 1817, 1818, 1820)

Ομιλητής: Γιάννης Ξούριας, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Φιλοσοφική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η έκδοση της «Ιλιάδας» από τον Αδαμάντιο Κοραή είναι από τα πλέον εμβληματικά συγγραφικά και εκδοτικά επιτεύγματα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αξιοποιώντας ένα περίτεχνα υπολογισμένο πλέγμα επινοημένων προσώπων και προσωπείων, από τα οποία ξεχωρίζει ο περιώνυμος Παπά-Τρέχας, ο Κοραής μεθοδικά, αλλά και παιγνιωδώς, διακηρύσσει τις θεμελιώδεις αρχές του πολιτισμικού και πολιτικού του οράματος. Σε αυτό, ακρογωνιαίος λίθος είναι η τυπογραφία, η έκδοση ωφέλιμων βιβλίων και η ίδρυση βιβλιοθηκών — δηλαδή δράσεις και θεσμοί που θα γεννούσαν την ελεύθερη και φωτισμένη πολιτεία του νέου ελληνισμού.