Κήπος Δεδομένων

Στην εποχή της κλιματικής κρίσης, η συνεχής παραγωγή, συσσώρευση και αποθήκευση δεδομένων εγείρει κρίσιμα ζητήματα σε ό,τι αφορά τις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον. Σχεδόν κάθε αναζήτηση, κίνηση ή δραστηριότητα εντός των ψηφιακών δικτύων προϋποθέτει τη μεσολάβηση αλγορίθμων μηχανικής μάθησης και την κατανάλωση ενέργειας. Η αποθήκευση των δεδομένων σε «νέφη» απαιτεί βαριές τεχνολογικές υποδομές, με εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που δύσκολα μπορούν να περιοριστούν. Η λειτουργία των κέντρων δεδομένων δημιουργεί, με τη σειρά της, την ανάγκη νέων οικολογιών[1], που αποκλειστικό στόχο έχουν την καλή συντήρηση των υποδομών, εξαντλώντας ή αλλοιώνοντας τους φυσικούς πόρους του πλανήτη. Τι συμβαίνει, λοιπόν, όταν η φύση εκλαμβάνεται ως «φθηνή»[2], διαθέσιμη και αξιοποιήσιμη για τις ανάγκες της τεχνολογίας; Είναι δυνατό να αλλάξουν οι συνήθειες και οι πρακτικές στην ήδη διαμεσολαβημένη από την τεχνολογία πραγματικότητα; Τι ρόλο μπορούν να παίξουν εκ νέου το φυσικό περιβάλλον και οι «πέραν του ανθρώπου» κόσμοι;

Το έργο «Κήπος Δεδομένων» της Κυριακής Γονή διερευνά τα ερωτήματα αυτά μέσα από την αφήγηση μιας μυθοπλασίας, που βασίζεται εν μέρει σε πραγματικά στοιχεία. Αφετηρία του έργου αποτελούν πρόσφατες επιστημονικές έρευνες αναφορικά με την αξιοποίηση του DNA ζωντανών οργανισμών για την αποθήκευση δεδομένων. Σύμφωνα με την ιστορία του έργου, μια κοινότητα χρηστών, ευαισθητοποιημένη σε ζητήματα που αφορούν τη συνδεσιμότητα, την ιδιωτικότητα και το φυσικό περιβάλλον, καταφεύγει στη χρήση του DNA ενός μικρού ενδημικού φυτού που φύεται στον βράχο της Ακρόπολης, μετά από αρκετά χρόνια εξαφάνισής του. Κάνοντας λόγο για «ενεργητική λήθη», η κοινότητα επιδιώκει μια νέα σχέση τόσο με την τεχνολογία όσο και με τη φύση, μελετώντας τη δεύτερη και μαθαίνοντας από αυτή. Τα μέλη της κοινότητας φυλάσσουν στα φυτά –οργανισμοί που μνημονεύουν πληροφορίες για τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης[3] και εξασφαλίζουν τη ζωή– τα προσωπικά τους δεδομένα. Καθώς ο χώρος αποθήκευσης των δεδομένων περνά από το «νέφος» στη γη, και ο έλεγχος από τις εταιρείες στους χρήστες, ο κύκλος ζωής των δεδομένων ακολουθεί τον κύκλο ζωής του φυτού. Μια σχέση αλληλεξάρτησης και φροντίδας δημιουργείται έτσι σε έναν ιδιόμορφο κήπο, όπου οι χρήστες γίνονται κηπουροί των φυτών και τα φυτά κηπουροί της αποθηκευμένης πληροφορίας. Στη νέα αυτή συνθήκη, η αλόγιστη συσσώρευση δεδομένων δεν είναι πλέον επιθυμητή, αλλά ούτε και εφικτή. Οι χρήστες έχουν την αυτοδιάθεση των δεδομένων τους, αλλά και την ευθύνη της επιλογής του τι είναι άξιο αποθήκευσης και τι δύναται ή επιβάλλεται να διαγραφεί.

Η ιστορία του κρυφού κήπου δεδομένων που φύεται στον βράχο της Ακρόπολης ξεδιπλώνεται στον εκθεσιακό χώρο μέσα από τα διαφορετικά στοιχεία της εγκατάστασης. Την ιστορία αφηγείται η ίδια η εικαστικός σε βίντεο του έργου, σαν να απευθύνεται σε κάθε θεατή χωριστά, σε κάποιον/κάποια που γνωρίζει και εμπιστεύεται. Το δίκτυο των ριζών του βραχόκηπου αποτυπώνεται σε ένα σχέδιο. Το έντονο και πυκνό ρίζωμα που απεικονίζεται, παραπέμπει σε μορφές επικοινωνίας και ευφυΐας που συναντώνται στη φύση, αλλά και σε οριζόντια και κατανεμημένα συστήματα ηλεκτρονικής επικοινωνίας. Η θέση του ριζώματος στον βράχο, με τον Παρθενώνα μόλις να διακρίνεται, μοιάζει να αμφισβητεί την κοσμοθεωρία της δυτικοκεντρικής σκέψης που προσέγγιζε τα φυτά ως παθητικούς και ανενεργούς δέκτες, χαμηλά στην ιεραρχία του κόσμου. Μια τέτοια προσέγγιση απεικονίζεται στη «Μεγάλη Αλυσίδα της Ύπαρξης» (Rhetorica Christiana) του Diego de Valadés (Didacus Valades), την οποία η εικαστικός σχολιάζει με μια χειρονομία της, προτείνοντας μια μετατόπιση. Το φυτό της ιστορίας, η Micromeria Acropolitana, φανερώνεται με μια εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας και θυμίζει τον ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα στην εξαφάνιση ειδών. Ένα ηχητικό κομμάτι με χαρακτήρα τελετουργικό υπογραμμίζει τις σχέσεις συγγένειας ανθρώπων και φυτών και παραπέμπει σε κουλτούρες που οι σχέσεις αυτές είναι κατανοητές ως αδιάσπαστες. Μια αλληλουχία DNA με ενσωματωμένη την κωδικοποίηση δεδομένων σε μεγάλη εκτύπωση πληροφορεί για μια νέα υβριδική γλώσσα, που τώρα διαμορφώνεται και στην οποία συναντώνται οι γλώσσες της επιστήμης, της καθημερινότητας και της φύσης. Ο κύκλος του έργου κλείνει με μια σειρά συνεντεύξεων με επιστήμονες από τα πεδία της βιοτεχνολογίας, της γενετικής και της περιβαλλοντικής, γύρω από την επιστημονική έρευνα και τις πηγές που αποτέλεσαν για την εικαστικό τη βάση της ιστορίας και της πολυμεσικής εγκατάστασης.

Η Κυριακή Γονή, στο έργο της «Κήπος Δεδομένων», σκοπίμως εμπλέκει στοιχεία μυθοπλασίας και πραγματικά. Η χρήση ενός υποθετικού σεναρίου και η οικειοποίηση στοιχείων από ένα επιστημονικό πεδίο που τώρα αναπτύσσεται προσφέρουν το έδαφος για να αναλογιστεί το κοινό ερωτήματα και τυχόν αλλαγές που θα μπορούσε να φέρει η αξιοποίηση του DNA ως χώρου αποθήκευσης δεδομένων. Η δημιουργία, για παράδειγμα, των νέων αυτών διαγονικών οργανισμών δεν είναι άμοιρη ζητημάτων ηθικής. Μια νέα συνθήκη, όπου τα φυτά γίνονται ταυτόχρονα αντιληπτά ως υποδομές, ενέχει τον κίνδυνο μιας νέας μορφής εργαλειοποίησης της φύσης. Η εμφάνιση μιας νέας κατηγορίας «έμβιων» υποδομών ενδέχεται να γίνει αντικείμενο διεκδικήσεων σε ό,τι αφορά τον έλεγχο και την ιδιοκτησία τους. Η ιστορία του έργου, ωστόσο, δεν έχει στόχο να κατονομάσει τα πιθανά ζητήματα ή να κινδυνολογήσει. Αντίθετα, η έμφαση φαίνεται να δίνεται στην υπενθύμιση της άρρηκτης σχέσης πολιτισμού και φύσης και στην ενεργοποίηση ενός διαλόγου για τον χαρακτήρα και τα όρια της ανθρώπινης παρέμβασης και δραστηριότητας. Συσχετίζοντας τις αρχιτεκτονικές των τεχνολογικών δικτύων με τα δίκτυα της φύσης, καθώς και την ευφυΐα και τις στρατηγικές μιας κοινότητας χρηστών με αυτές ενός πληθυσμού μικρών φυτών, το έργο ανοίγεται προς μια συζήτηση που αφορά ετεραρχίες[4], πολυγλωσσικότητες[5], αλλά και τη συμβιοπολιτική[6]. Φανερώνοντας τις συνδέσεις ψηφιακής μνήμης και κλιματικής κρίσης, το «Κήπος Δεδομένων» αναφέρεται σε αλλαγές που είναι εφικτές πριν την περαιτέρω μηχάνευση της φύσης, μαθαίνοντας από αυτή.

— Δάφνη Δραγώνα

Βιβλιογραφία
[1] Η Mél Hogan χρησιμοποιεί τον όρο «οικολογίες μεγάλων δεδομένων» για να αναφερθεί στα συστήματα που διαμορφώνονται για τη συντήρηση των κέντρων δεδομένων και την αξιοποίηση και διαχείριση των φυσικών πόρων, διευκρινίζοντας ότι προτεραιότητα αποτελεί η τεχνολογία και όχι ο άνθρωπος.
Βλ. M. Hogan, “Big Data Ecologies”, στο Ephemera Journal, volume 18.3 (2018): 631-657.

[2] O Jason Moore αναφέρεται στη «φθηνή φύση» σε σχέση με τον τρόπο που ο καπιταλισμός οργανώνει τη φύση και, βάσει της καρτεσιανής λογικής, διαμορφώνει μια νέα παγκόσμια οικολογία.
Βλ. J. W. Moore, “Capitalism in the Web of Life: Ecology and the Accumulation”, Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Verso, 2015.

[3] O Stanislaw Karpinski και η Magdalena Szechynska-Hebda συζητούν για το πώς τα φυτά μνημονεύουν και επεξεργάζονται πληροφορίες για τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, σχολιάζοντάς το ως ένδειξη της ευφυΐας που παρουσιάζουν ως οργανισμοί.
Βλ. S. Karpinski & M. Szechynska-Hebda, “Secret Life of Plants: From Memory to Intelligence”, στο Plant Signaling & Behavior 5:11 (2010), 1391-1394.

[4] Ο όρος «ετεραρχία» χρησιμοποιείται από τον Matthew Hall σε αντιδιαστολή προς τον όρο «ιεραρχία», αναφορικά με τον τρόπο που προσεγγίζουν τα φυτά μη δυτικοί πολιτισμοί.
Βλ. M. Hall, “Plants as Persons: A philosophical botany”, Νέα Υόρκη: State University of New York Press, 2011.

[5] Οι Patricia Vieira, Monica Gagliano και John Charles Ryan αναφέρονται στην πολυγλωσσικότητα του κόσμου συζητώντας τη γλώσσα των φυτών.
Βλ. P. Vieira, M. Gagliano & J.C. Ryan, Εισαγωγή στο “The Language of Plants: Science, Philosophy, Literature”, Μινεάπολις: Minnesota University Press, επιμ. M. Gagliano, J.C. Ryan, Patricia Vieira, 2017.

[6] Ο όρος χρησιμοποιείται από τον Stefan Helmereich σε σχέση με τη διακυβέρνηση των σχέσεων εμπλεκόμενων έμβιων οργανισμών.
Αναφέρεται στο S. Eben Kirsey, S. Helmereich, “The emergence of multispecies ethnography”, στο Cultural Anthropology, Vol. 25, Issue 4 (2010). σελ. 545–576.