Ψαραντώνης

Ο Ψαραντώνης (Αντώνης Ξυλούρης) γεννήθηκε στα Ανώγεια κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Τα πρώτα του ακούσματα ήταν το παίξιμο της λύρας του μεγαλύτερού του αδελφού και θρύλου της ελληνικής μουσικής, Νίκου Ξυλούρη (Ψαρονίκος), του τυφλού Ανωγειανού μουσικού Μανώλη Πασπαράκη-Στραβού, καθώς και των άλλων λυράρηδων του χωριού του.

Ο Ψαραντώνης έμελλε να γίνει ένας ζωντανός θρύλος της μουσικής, εμπλουτίζοντας την κρητική μουσική με ήχους ανεπανάληπτους, με μουσικές και ερμηνείες απαρομοίαστες και μοναδικές. «Οι επιρροές μου προέρχονται από αυτά που άκουγα από μικρός και τα έπαιρνα μέσα μου με τον δικό μου τρόπο...»

Αυτοδίδακτος στη λύρα, έπαιξε για πρώτη φορά σε γάμο στα 13 του και πολύ γρήγορα απέκτησε φήμη παίζοντας σε γιορτές και πανηγύρια στην Κρήτη. «Πηγή έμπνευσης, παιδί μου, είναι η φύση. Ας πάρουμε μαζί μας μόνο τα ωραία από ό,τι μπορούμε να ζήσουμε...»

Μπαίνει στη δισκογραφία το 1962 με έναν δίσκο 45 στροφών, ενώ ο πρώτος του ολοκληρωμένος δίσκος κυκλοφορεί το 1973. Ήδη από το 1980 τον ανακαλύπτουν στο εξωτερικό, οπότε και αρχίζουν οι απανωτές προσκλήσεις σε σημαντικά φεστιβάλ της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αυστραλίας. Μέχρι σήμερα έχει εμφανιστεί σε δεκάδες μεγάλα φεστιβάλ παραδοσιακής, τζαζ και ροκ μουσικής. Έχει συνθέσει μουσική για παραστάσεις χορού και για θεατρικά έργα.

«Η κραυγή των θεών» – έτσι προλογίζουν τον σπουδαίο μουσικό στα σημαντικότερα φεστιβάλ σύγχρονης μουσικής.

Ενδεικτικά:

• Το 1982 προσκαλείται στο WDR Folkfestival, στην Κολονία (Γερμανία), όπου του απονέμεται το 1ο βραβείο από διεθνή επιτροπή ειδικών.
• Το 1985 εκπροσωπεί την Ευρώπη στο Journées des Cinq Continents (Συνάντηση των Πέντε Ηπείρων), στη Ζυρίχη (Ελβετία) και στο Άμστερνταμ (Ολλανδία).
• Το 2005 προσκαλείται και συμμετέχει στις εκδηλώσεις για τα 20 χρόνια του World Music Institute, στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης (ΗΠΑ).
• Το 2007 προσκαλείται και λαμβάνει μέρος στο All Tomorrow's Parties, στο Μάινχεντ (Αγγλία).
• Το 2009 προσκαλείται για δεύτερη φορά στο All Tomorrow's Parties στο Σίδνεϋ και στη Μελβούρνη (Αυστραλία), υπό την καλλιτεχνική επιμέλεια του Nick Cave.

Η λύρα του Ψαραντώνη εκτίθεται σήμερα στο Musical Instrument Museum στο Φοίνιξ της Αριζόνα (ΗΠΑ), όπου και προβάλλεται βίντεο με τον ίδιο να παίζει τη λύρα.

Στην Ελλάδα, ανάμεσα στους πρώτους που τον ανακαλύπτουν είναι ο Μάνος Χατζιδάκις, ο οποίος, θεσπίζοντας ένα ειδικό βραβείο για «μια ισχυρή και ιδιότυπη μουσική προσωπικότητα που παίζει λύρα και ονομάζεται Ψαραντώνης», τον βραβεύει ως τον «Πρώτο Λυράρη της Ελλάδας» στον Μουσικό Αύγουστο που διοργανώνει το 1979 στα Ανώγεια.

Μέσα στη μουσική του Ψαραντώνη ζει η πανάρχαια μυθολογία της Κρήτης. Είτε μιλά για τον Δία ή για την κατασκευή της πρώτης λύρας από τον μυθικό βοσκό Χαντίπερα ή για τους Κουρήτες, είτε εκφράζει με τη λύρα του αυτό που αισθάνεται ως ζωντανό μύθο της πατρίδας του, ο Ψαραντώνης επικυρώνει με τη φυσική παρουσία του και με την τέχνη του τους πανάρχαιους μύθους της Κρήτης. Γιατί ο Ψαραντώνης ζωντανεύει τους μύθους όχι μόνο με τη δεξιοτεχνία του, αλλά και με την πίστη του σε αυτούς, καθώς τους προσεγγίζει με λογισμό και με όνειρο, πιστεύοντας στη σύγχρονη παρουσία και την ενέργειά τους.

Η κατακόρυφη, κοφτή δοξαριά του παραπέμπει στις απότομες κορυφές και στις κοφτές πλαγιές των βουνών της Κρήτης. Στο λυρικό ψιθύρισμα της λύρας του αναδύεται η γλυκότη απ' το μουρμούρισμα των κουτσουναριών, το κελάηδισμα των πουλιών και τον ήχο του φιαμπολιού των βοσκών του Ψηλορείτη. Έτσι, στη μουσική του Ψαραντώνη ακούς άλλοτε τρεχούμενα νερά που κελαρύζουν, άλλοτε τα μοναχά δέντρα που ανεμοδέρνονται, κι άλλοτε «τη βοή που εβγάνει η γης, ο αέρας και μουγκρίζει» όπως το είπε ο Βιτσέντζος Κορνάρος. Κι ακόμη, είναι στιγμές που οι απότομες δοξαριές του σε σέρνουν έως την άκρη του γκρεμού: «Εκειά που σμίγουν οι καιροί κι εκειά που συναντιούνται». Κι εκεί όπου μπορεί, αν ακούς το δεύτερο και το τρίτο στρώμα της μουσικής, να δεις τον μέγα τράγο, όπως τον είδε ο Άγγελος Σικελιανός, «ορτό» σ' έναν βράχο πάνω απ' το αγριεμένο πέλαγο...

Νέος μαζί και πανάρχαιος, ο Ψαραντώνης έχει τη δυναμική του ραψωδού και με την αδευτέρωτη δύναμή του στον αυτοσχεδιασμό κατορθώνει να δημιουργεί την ατμόσφαιρα του δέους, της ταραχής και του ρίγους, όπως ακριβώς οι μεγάλοι μουσικοί της τζαζ. Βαθύς γνώστης και πραγματικός λάτρης της παράδοσης, μα και από τη φύση του απείθαρχος και ανήσυχος, απρόοπτος και αποκαλυπτικός, ο Ψαραντώνης θεωρείται σήμερα ως ο τολμηρός, αλλά συγχρόνως και ο στοχαστικός ανανεωτής της παράδοσης – ένα ζωντανό απόσταγμα αρχέγονων μαζί και σύγχρονων μουσικών ιστορήσεων.