Το αίνιγμα Καβάφης

Η παγκόσμια απήχηση του Καβάφη παραμένει από πολλές απόψεις παράδοξη και αινιγματική. Άραγε πώς μπόρεσε ένας αρχικά περιθωριακός Έλληνας ποιητής που έγραφε λόγιους και ομοερωτικούς στίχους, “σε μια ελαφριά απόκλιση προς το σύμπαν”, κατά την περίφημη φράση του E.M. Forster, να καθιερώσει το δικό του ποιητικό σύμπαν; Το ερώτημα θυμίζει το πρώιμο, εξεικονιστικό ποίημα που έχει γράψει ο Καβάφης πάνω στον πίνακα του Gustave Moreau “Ο Οιδίπους και η Σφιγξ”. Εκεί η ορθή απάντηση σ’ ένα αίνιγμα συνεπάγεται την καταστροφή ενός θαυμαστού, μυθολογικού πλάσματος. Και όντως ο Καβάφης και η τέχνη του βρίσκονται πιο κοντά στην ανεξιχνίαστη Σφίγγα παρά στον κλασικό ήρωα Οιδίποδα. Η ποίησή του παραμένει ένα υβριδικό δημιούργημα, ένα αισθητικό και γλωσσολογικό αμάλγαμα, ένα φαντασμαγορικό σκηνικό. Αν λύσει κανείς τον γρίφο της ποιητικής φήμης του Καβάφη, κινδυνεύει να κατακρημνίσει όλο το τεχνούργημα της δημιουργίας και της προσωπικότητάς του.

Παρ’ όλα αυτά ο γρίφος πρέπει να λυθεί. Οι σημερινοί του αναγνώστες έχουν διαφορετική γνώμη για τον ποιητή από τους συγχρόνους του στην Ελλάδα και στην Αίγυπτο: Εκείνοι φιλονικούσαν αδιάκοπα και συχνά άγρια για τις αρετές και τα ελαττώματά του. Ο Καβάφης χρησιμοποίησε τα ελληνικά με καινοτόμο τρόπο και αρχικά προκάλεσε χλεύη. Σαν άλλος Ιακώβ, πάλεψε με τη γλώσσα σαν να πάλευε με έναν τρομακτικό και υπέρτερο αντίπαλο. Κανείς από τους δύο δεν νίκησε και κανείς τους δεν έμεινε αλώβητος. Η σημερινή μετάφραση του Καβάφη σ’ όλον τον κόσμο έδωσε στο έργο του νέα φτερά. Και το έφτασε στα ύψη.

Τι γοητεύει περισσότερο τους σημερινούς του αναγνώστες; Τα ίδια στοιχεία που άλλοτε ήταν προβληματικά και σήμερα έχουν γίνει απλώς “καβαφικά”. Πρώτη η ειρωνική και αντισυναισθηματική ανάγνωση του Ελληνισμού. Ο Καβάφης έδειξε στον κόσμο έναν διαφορετικό τρόπο να πλησιάζει την αρχαιότητα, να την ερωτεύεται χωρίς σωβινισμό και χωρίς σχολαστική υπερβολή. Ύστερα, διήθησε μέσα από το έργο του τις λεπτότερες ιδιότητες της ποίησης του δεκάτου ενάτου αιώνα ― τον αισθητισμό, τον Παρνασσισμό και την παρακμή ― και απέσταξε με τις σταγόνες αυτών των λογοτεχνικών παραδόσεων ένα εντελώς δικό του αψέντι. Η αγάπη του για την ιστορία τον έκανε αδιαμφισβήτητα έναν από τους πιο ιδιοφυείς και καινοτόμους ερμηνευτές του αιώνα που τον γέννησε. Στα χέρια του με αξιοθαύμαστο τρόπο όλα αυτά μοιάζουν πάντα νέα και σύγχρονα. Τέλος και ίσως αυτό να είναι και το σημαντικότερο, ο Καβάφης έδωσε έναν καινούργιο, καθαρό, σαγηνευτικό και τίμιο ορισμό του ομοερωτισμού, ανοίγοντας τον δρόμο σε ένα αναδυόμενο gay κοινό και προετοιμάζοντας μια εντελώς καινούργια queer ερμηνεία της τέχνης του. Χάρη σ’ όλους αυτούς τους παράγοντες, τα ποιήματά του μοιάζουν πάντα γεμάτα ζωή και ενέργεια: κανείς ποτέ δεν κουράζεται να τα διαβάζει και να τα ξαναδιαβάζει.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, του Καβάφη του άρεσε να φλερτάρει με τους αναγνώστες του, δημιουργώντας επίτηδες μια αύρα μυστηρίου και προσδοκίας γύρω από το έργο του. Αυτή η εσκεμμένη τακτική αποκρύψεων και αποκαλύψεων αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτελεσματική, αφού οι άλλοτε λίγοι αλλά φανατικοί του λάτρεις έγιναν πλέον μια παγκόσμια κοινότητα. Έχουμε πάντα αδιάκοπη περιέργεια να μάθουμε κι άλλα για τη Σφίγγα και την καλλιτεχνική της κληρονομιά. Το ψηφιοποιημένο Αρχείο Καβάφη εγκαινιάζεται και μας καλεί σε μια πιο διαφωτιστική και ουσιαστική συνάντηση με τον δημιουργικό νου και την εκπληκτική προσωπικότητα που κρύβεται πίσω απ’ την ποίηση. Και όπως ο Οιδίπους θα πρέπει να περιμένουμε από αυτόν τον περίπλοκο και άκρως συναρπαστικό ποιητή την πρόκληση ολοένα “δυσκολοτέρων και πιο μεγάλων αινιγμάτων”.*

* φράση από το ποίημα του Καβάφη “Ο Οιδίπους”.